Głód silniejszy niż wróg

Według planu "Barbarossa" Leningrad, oprócz Moskwy i Kijowa, był jednym z trzech zasadniczych kierunków uderzeń Wehrmachtu. W ciągu kilku tygodni niemiecka Grupa Armii "Nord" opanowała obszar republik bałtyckich i znalazła się na przedpolu miasta.

W obleganym mieście i przylegającym do niego obszarze pozostało 2 miliony 887 tysięcy ludzi, wśród których było około 400 tysięcy dzieci. Zapasy żywności i opału były wyjątkowo skromne, na jeden-dwa miesiące. Zniszczenia linii kolejowych powodowane atakami Luftwaffe oraz ogromne przeciążenie transportu przewozami wojsk i ewakuacyjnymi sprawiły, że już na przełomie sierpnia i września dostawy żywności do Leningradu nie zaspokajały bieżących potrzeb.

2 września obniżono więc kartkowe normy chleba: dla robotników z 800 na 600 gramów, a dla osób niepracujących i dzieci z 400 na 300 gramów. Dziesięć dni później przydział chleba zmniejszono o kolejne 100 gramów, ale pozostawiono 300 gramów dla dzieci. Kolejna obniżka miała miejsce 1 października. Teraz robotnicy i personel techniczny otrzymywali dziennie 400 gramów, a reszta mieszkańców Leningradu po 200.

Tydzień później okazało się, że zapasy mąki i jej najrozmaitszych surogatów (otręby, plewy, makuchy) także są na ukończeniu. 20 listopada wprowadzono najniższe w czasie blokady racje chleba: 250 gramów dla robotników, 125 dla pozostałych mieszkańców.

W lepszej sytuacji byli żołnierze na pierwszej linii frontu, którzy w listopadzie otrzymywali dziennie 500 gramów chleba lub sucharów oraz dwukrotnie gorący posiłek, na który składało się 125 gramów mięsa (głównie koniny) lub ryby oraz 40-70 gramów krupy lub mąki, a także od 15 do 35 gramów tłuszczu. Oprócz tego wydawano im gorącą herbatę lub kawę, niekiedy dodając 35-40 gramów cukru.

Otrzymywali także dziennie 10 gramów tytoniu lub 20 gramów machorki. Najlepiej powodziło się zwiadowcom, snajperom oraz załogom najdalej wysuniętych punktów oporu i czujek, którym dawano wzmocnione racje, złożone z sucharów, konserw mięsnych lub rybnych, cukru i alkoholu.

Zjedzono wszystkie konie, a także zwierzęta doświadczalne (świnki morskie, chomiki, króliki, białe myszy i szczury) znajdujące się w instytutach naukowych. Zaczęto łowić ryby w przeręblach na Newie i na najsłabiej ostrzeliwanym, pięciokilometrowym, odcinku Zatoki Fińskiej, a także na jeziorkach i stawach na północ od miasta. Połowy nie dawały jednak więcej niż 4-5 ton ryb dziennie.

26 stycznia jeden z nich, Paweł Łuknicki, zapisał w dzienniku: "Z jednego metra kwadratowego tapety gotuję sobie kaszę. Tapety są pożywne, bo na kleju. Wszyscy leningradczycy gotują bulion z kleju stolarskiego i robią galaretkę. Danie takie uważa się za wyszukane i bardzo sycące. Nie umiem robić galaretki, a bulion dobrze mi się udaje, ale trzeba oszczędzać kleju stolarskiego. A kaszy tapetowej, która jest moim własnym wynalazkiem, może według ustalonej przeze mnie normy wystarczyć na długo".

Niewiele pomagałouszczelnianie ich deskami, dyktą, papą i tekturą. Ponieważ brakowało węgla, od 17 listopada przerwano dostawy prądu elektrycznego do mieszkań, szkół i większości instytucji cywilnych. Płynął on tylko do dowództw i sztabów, szpitali, piekarń, stacji pomp i zakładów zbrojeniowych.

Na przełomie grudnia i stycznia stanęła komunikacja miejska. Aby dotrzeć do pracy, wygłodniali ludzie maszerowali pieszo, tracąc resztki sił na pokonanie często dużych odległości. W styczniu przestały działać miejskie centralne ogrzewanie, wodociągi i kanalizacja, gdyż nie starczało energii elektrycznej.

Niewiele pomagały masowo instalowane w domach "burżujki" - żelazne piecyki, w których palono drewnem z parkanów i szop, książkami, porąbanymi meblami i wszystkim, czym tylko było można. Mokre drewno pozyskane z wycinanych w parkach i podmiejskich lasach drzew dawało dużo dymu i mało ciepła. Wodę czerpano z Newy i przylegających do niej kanałów, ale często trzeba było chodzić po nią kilka kilometrów.

Na masową skalę wystąpiła dystrofia, choroba głodowa polegająca na "samozjadaniu się" organizmu. Najpierw zanikała tkanka tłuszczowa, później mięsna i zmniejszała się waga wątroby. Pierwszą oznaką dystrofii były obrzęki, potem ciało zaczynało "wysychać", a w ostatniej fazie pozostawał tylko szkielet obciągnięty skórą. Wycieńczony człowiek był coraz bardziej apatyczny, ospały, wreszcie umierał.

W listopadzie 1941 roku zmarło 11 tysięcy leningradczyków, w grudniu 53 tysiące, w styczniu-lutym 1942 roku 200 tysięcy, w marcu 95 tysięcy, a w kwietniu, maju i czerwcu przeszło 200 tysięcy! Śmierć stała się zjawiskiem tak powszechnym, że przestała robić na ludziach wrażenie.

Dowożono je tylko do najbliższych szpitali albo po prostu wynoszono na podwórze. Wielu umierało nagle, na drodze, na chodniku, na schodach, gdzie przysiedli na chwilę, aby odpocząć, w kolejce po żywność, w pracy. Ulicami jeździły wojskowe ciężarówki, na które żołnierze ładowali zwłoki i wieźli w miejsca, gdzie saperzy za pomocą materiałów wybuchowych drążyli głębokie jamy i rowy. Szybko się one napełniały i przekształcały w zbiorowe mogiły.

Najstraszniejszy był okres od listopada 1941 do czerwca 1942 roku. Z powodu dystrofii zmarło wtedy około 560 tysięcy ludzi. Później sytuacja nieco się poprawiła, gdyż udało się ewakuować z miasta, głównie przez Ładogę, kilkaset tysięcy leningradczyków. Pozostali też mieli większe szanse przeżycia, ponieważ pod koniec maja 1942 roku uruchomiono żeglugę na jeziorze. Statki przywoziły do miasta zaopatrzenie, a w drodze powrotnej wywoziły ludzi. Dystrofia jednak długo jeszcze zbierała swoje krwawe żniwo. Z miesiąca na miesiąc miasto się wyludniało. W styczniu 1944 roku, kiedy ostatecznie wypędzono Niemców spod Leningradu, pozostało w nim już tylko 560 tysięcy mieszkańców.

W muzeum cmentarza Pisariowskiego znajduje się dziennik uczennicy Tani Sawiczewej z czasów wojny. Tania notowała w pamiętniku najważniejsze wydarzenia od grudnia 1941 do maja 1942 roku.

Zapisała w nim: "Żenia zmarła 28 grudnia 1941 roku o godzinie 12.30. Babcia zmarła 25 stycznia 1942 roku o godzinie 3 po południu. Leka zmarł 17 marca 1942 roku o godzinie 5 rano. Wujek Losza - 10 maja 1942 roku o 4.00 po południu. Mama - 13 maja 1942 roku o 7.30 rano. Sawiczewowie zmarli. Zmarli wszyscy. Pozostała tylko Tania".

Tanię udało się ewakuować z Leningradu, ale także ona nie żyła długo - zmarła na dystrofię.

Waldemar Rezmer

Śródtytuły pochodzą od redakcji portalu INTERIA.PL