"Akcja Wisła". Zapomniany dramat Łemków

Relacje ukraińsko-łemkowskie nigdy nie należały do najlepszych. Ci pierwsi traktowali Łemków z góry, język łemkowski nazywając pogardliwie "howirką", uważając że Łemkowie są "oderwaną od stuleci częścią narodu ukraińskiego". Do dziś takie postrzeganie Łemków pokutuje wśród mniejszości ukraińskiej w Polsce, kościoła grekokatolickiego i ukraińskich nacjonalistów.

Przed rozpoczęciem Wielkiej Wojny Austro-Węgry panowały nad terenami zamieszkanymi przez prawie wszystkie nacje słowiańskie. W chwili wybuchu konfliktu zbrojnego z carską Rosją największą obawą władz centralnych była liczna mniejszość rusińska zamieszkująca Ruś Zakarpacką, Preszowską, Łemkowynę i Bukowinę. Wszystkie te obszary należące obecne do Polski, Słowacji i Ukrainy zamieszkiwało około 3 mln. Rusinów.

W pierwszej połowie XIX wieku wśród Rusinów, w tym i Łemków, zaczęła rodzić się świadomość narodowa, która rozwijała się głównie w kierunku ruchu początkowo językowo-literackiego, a później społeczno-politycznego, opowiadającego się za wspólnotą narodowo-kulturową, następnie również państwową i polityczną ze wszystkimi wschodnimi Słowianami. Miał on być przeciwwagą dla polonizacji tych terenów i zdecydowanie przeciwstawiał się narodowemu nurtowi ukraińskiemu.

W drugiej połowie XIX wieku, kiedy partie ukraińskie zaczęły rosnąć w siłę i zdobywać coraz większy posłuch w austriackim parlamencie walka polityczna między obiema opcjami sięgnęła zenitu. W mniemaniu Ukraińców ziemie rusińskie - Ruś Preszowska, Zakarpacka i Łemkowyna, jako terytoria potencjalnie etnicznie ukraińskie, powinny trafić pod skrzydła ukraińskiego państwa.

Jednak nurt ukraiński nie znalazł nigdy szerokiego posłuchu wśród Łemków i żadne z działań Ukraińców na tych ziemiach nie przyniosły skutku. Bezskuteczne okazały się działania stworzonych przez ideologów ukraińskich filii spółdzielni "Silśkyj hospodar", "Łemkiwśkyj bank", czy Towarzystwa "Proświta".

Zawzięta walka o zachowanie tożsamości doprowadziła do długotrwałej wojny politycznej, która z chwilą wybuchu I wojny światowej skończyła się dla Rusinów Karpackich tragicznie.

Tuż przed wybuchem wojny władze austro-węgierskie zaczęły stosować represje wobec ruchów ruso- i rusinofilskich. Rusini zaczęli być masowo oskarżani o sprzyjanie Rosji i działalność antypaństwową. Przedstawiciele stronnictwa ukraińskiego wykorzystali wojenną atmosferę podejrzliwości i chcąc pozbyć się swoich politycznych przeciwników wciągnęli na listy głównie przedstawicieli inteligencji: lekarzy, prawników, księży, a także działaczy politycznych, studentów i zaangażowanych politycznie chłopów. Wkrótce wszyscy oni trafili do pierwszego w Europie obozu koncentracyjnego w Telerhofie. Łemkowie do dziś pamiętają to Ukraińcom.

W obozie zginęło 1767 internowanych. Pomiędzy 17 stycznia a 31 marca 1915 zmarły aż 524 osoby, w tym kobiety i dzieci. Najsłynniejszą ofiarą ukraińskich denuncjacji i austriackich zbrodni był prawosławny ksiądz i działacz rusofilski, Maksym Sandowycz. Został on aresztowany na początku września i rozstrzelany szóstego dnia tego miesiąca bez wyroku sądowego. W 1994 roku cerkiew prawosławna uznała go za świętego.

Po zakończeniu I wojny światowej, zgodnie z założeniami 14 punktów Woodrowa Wilsona, Łemkowie zaczęli tworzyć struktury niepodległego państwa. Dziesiąty punkt programu pokojowego mówił o stworzeniu możliwości autonomicznego rozwoju narodom Austro-Węgier. Głosili, że: "Chcemy żyć w jedności z całym narodem ruskim. To jest także hasło całego chrześcijańskiego narodu ruskiego z byłych Węgier. Nie chcemy ani Węgrów, ani Polaków i nie znamy żadnej Ukrainy!" 

Kiedy budowa niepodległego państwa nie udała się, Łemkowie stali się przykładnymi obywatelami Polski i Czechosłowacji.

Lata międzywojnia upłynęły Łemkom na walce z ukrainizacją, w której wspierał ich polski rząd, uważając Łemków za przeciwwagę dla ukraińskiego nacjonalizmu. Łemkowie przez krótki moment mogli nawet uczyć się w państwowych szkołach swego języka.

- Przed wojną w szkole uczyliśmy się po swojemu - mówi Zofia Jaszczyszak, Łemkini przesiedlona w 1947 roku na Dolny Śląsk. - Mieliśmy lekcje w takiej drewnianej szkole.

- A Ukraińcy? - pytam.

- Ich u nas nie było - ucina krótko staruszka.

Symbolem walki o własną tożsamość stała się Schizma Tylawska, której jedną z przyczyn była ukrainofilska agitacja prowadzona przez wielu młodych księży. Walka o własne poczucie narodowej odrębności brutalnie została zahamowana w 1947 roku, przez "Akcję Wisła".

28 kwietnia 1947 roku rozpoczęła się Akcja Wisła wymierzona przeciwko ludności zamieszkującej południowo-wschodnią Polskę. Wywożono wszystkich Łemków, Bojków, Ukraińców, wszystkich zbiorowo nazywając Ukraińcami. Po 70 latach ta komunistycznej proweniencji, retoryka nadal jest żywa.

Nadal o wysiedlonych Łemkach się nie wspomina. PAP pisze, że "wysiedlanie ludności ukraińskiej z południowo-wschodniej Polski; działania prowadzone były w sposób brutalny i bezwzględny; w ciągu trzech miesięcy na Ziemie Zachodnie i Północne przymusowo przesiedlono ponad 140 tys. Ukraińców".

Artur Bożyniak, historyk z oddziału IPN w Rzeszowie mówił w wywiadzie dla PAP: "Główny cel ewakuacji został osiągnięty. Sotnie UPA pozbawione zostały stałego źródła zaopatrzenia w żywność i odzież. Likwidacji uległa sieć łączności, tzw. poczta sztafetowa, czyli przekazywanie przesyłek przez zmuszaną do tego ludność ukraińską pomiędzy komórkami OUN i UPA. Ograniczone zostały możliwości pozyskiwania informacji wywiadowczych o WP i MO. Nie miał już kto alarmować UPA, że w okolicy pojawiło się wojsko."

- Na Łemkowynie UPA nie było. Ukraińcy próbowali, ale nikt nie chciał słuchać ich agitacji - mówi pani Zofia. - A i tak przyszło wojsko, dali nam dwie godziny na spakowanie się i wywieźli.

Jest to prawda. Dla Łemków najście UPA na wschodnią część ich ziem, było niczym kolejna okupacja: siłą brano kontrybucje i próbowano wcielać "ochotników", starano się ukrainizować. Przesiedleńcy nie wspominają dobrze kontaktów z ukraińskimi partyzantami.

Istniał owszem Taktyczny Odcinek UPA o kryptonimie "Łemko", jednak jak pisze dr Bogdan Horbal, historyk, wybitny znawca historii Łemków: "OT 'Łemko' obejmował nie tylko teren Łemkowszczyzny ale także klin Bieszczad aż po granice z ZSRR podchodził pod Przemyśl. (...) Pierwszym oddziałem ukraińskiego podziemia na tym obszarze była grupa "Łemka" powstała jeszcze w roku 1943. P. Potichnyj nie podaje jednak gdzie dokładnie została ona zorganizowana i jaki był jej skład etniczny. Pseudonim dowódcy może wskazywać na jego pochodzenie ale równie dobrze mógł to być chwyt propagandowy. Podobnie można tłumaczyć powody ochrzczenia całego obszaru Karpat w granicach Polski mianem Odcinka Taktycznego ‘Łemko’."

Jest to bardzo prawdopodobne, gdyż Łemków w ukraińskich oddziałach praktycznie nie było. Jak dalej pisze Horbal: "W stosunku do 208 ukraińskich partyzantów na terenie OT "Łemko", udało się ustalić miejsce urodzenia około 60% z nich i tylko 10 było Łemkami." Byli to Łemkowie ze wschodniej Łemkowyny, dużo bardziej narażonej na ukraińską agitację. Skąd więc decyzja o przesiedleniu wszystkich Łemków?

Komunistyczni działacze nie widzieli żadnej różnicy między Ukraińcami a Łemkami. Obie nacje są wschodniego wyznania, obie więc były dla nich tożsame. Tym samym przez winy ukraińskich partyzantów ucierpieli niewinni Łemkowie. Zapłacili oni wysoką cenę za nie ich konflikt.

Dziś, kiedy rząd Polski odmawia wsparcia obchodów 70. rocznicy rozpoczęcia Akcji Wisła również mówi się wyłącznie o Ukraińcach. O Łemkach w oficjalnych wypowiedziach nie pada ani jedno słowo. Bogdan Gambal, działacz łemkowski, wieloletni prezes najstarszego łemkowskiego stowarzyszenia "Ruska Bursa", dziś dziennikarz radia Lem.FM, porównuje obecną działalność do polityki z czasów PRL.

- Zabroniono Łemkom posiadania swoich szkół i swoich organizacji społecznych. Nie był i do dziś nie jest uznawany przez ukraińskich towarzyszy z byłego UTSK przemianowanego w Związek Ukraińców w Polsce, łemkowski język. To oni zaczęli, a do dziś ich następcy kontynuują tamto komunistyczne ostateczne rozwiązanie rusińskich problemów.

- Przez wszystkie te lata wspominania Akcji Wisła Łemkowie byli skutecznie wymazywani, nieuznawani i degradowani oraz deprecjonowani - dodaje Gambal.

Łemkowie czują ogromne rozgoryczenie i żal. Łączenie ich z Ukraińcami uważają za jawną niesprawiedliwość i walczą o swoją odrębność każdego dnia. Stąd głośne protesty wobec postawy władz i niektórych mediów, które zapominają o istnieniu niewielkiego narodu.

- Nie chodzi tu o organizowanie igraszek za dotacje przyznawane przez ministra. Łemkom chodzi o życie - konstatuje smutno Gambal.

***Zobacz materiały o podobnej tematyce***