Górscy rozbójnicy. Prawda i mity

Chociaż rozbój był problemem dotyczącym obszaru całej Rzeczypospolitej, to jednak tereny górskie dały możliwość do sformowania się nieco bardziej specyficznego zjawiska. O ile bowiem rozbójnictwo nizinne stanowiło domenę zawodowych złoczyńców i spotykało się z powszechnym potępieniem, zbójcy w górach często mogli liczyć na pomoc ludności wiejskiej. Mimo, że utrwalona przez folklor, a następnie zafascynowanych górami literatów (Seweryn Goszczyński, Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Wincenty Pol) wizja radosnych zbójów, napadających tylko bogaczy i dzielących się łupem z biedotą, poważnie koliduje z materiałem źródłowym, to niektóre legendy mają racjonalne podłoże. Na początek warto jednak przyjrzeć się ludziom, wstępującym na ścieżkę przestępstwa.

W dużej mierze w skład zbójnickich towarzystw wchodzili zwykli górale, posiadający domy i własne zajęcia (pasterstwo, uprawa). Był to więc ruch plebejski (ale poza najuboższymi dołączali do niego także synowie bogatych gazdów), udział szlachty odnotowuje się w źródłach sporadycznie. Historycy socjalistyczni chętnie nadawali całemu zjawisku zabarwienie marksistowskie, zauważając, że zbójnictwo stanowiło element walki klasowej między chłopstwem a szlachtą. Częste napaści na dwory miały stanowić akt zemsty uciskanego ludu. Współczesna historiografia torpeduje tego typu teorie, wykazując między innymi, że ofiarami ataków byli także chłopi, a rabowanie szlacheckich posiadłości miało przeważnie na celu zdobycie jak najbogatszego łupu, a nie pomszczenie krzywd, co poświadczają zeznania pochwyconych przestępców, zawarte w księgach sądowych (oczywiście nie można całkowicie wykluczyć buntu przeciw uciskowi feudalnemu jako motywacji).

Granice państwowe nie stanowiły problemu dla ludzi trudniących się bandyckim procederem. Towarzystwa rozbójnicze z polskiej strony gór zasilali Słowacy, Węgrzy, Czesi i Ślązacy. Mechanizm ten działał również w drugą stronę. Mobilność grupy była często determinowana przez jej liczebność: większe odważały się zapuścić w odleglejsze rejony, mniejsze działały głównie na obszarze swojego pochodzenia.

Warto też zwrócić uwagę na przypadek Sanocczyzny - tam dodatkowym bodźcem dla przestępców były konflikty na tle wyznaniowym, wytworzył się bowiem antagonizm między będącą w mniejszości katolicką szlachtą, a stanowiącym większość ludności prawosławnym chłopstwem. Zdarzało się nawet, że inspiratorami i beneficjentami rozboju byli popi, których status społeczny niewiele różnił się od chłopskiego.

Głównym celem napaści była chęć wzbogacenia się. Warto podkreślić to banalne stwierdzenie, zważywszy na rozkwit mitów o zbójcach "co świat równali", walczyli z uciskiem i rozdawali zdobycz ubogim. Górski teren zapewniał zaś wyjątkowo korzystne warunki. Mosty, brody i wąskie przejścia stanowiły wymarzone miejsca na zasadzki, a w wypadku ewentualnego niepowodzenia można było salwować się ucieczką w trudno dostępne rejony. Często grono rozbójnicze uzupełniali uciekinierzy (przed prawem lub z wojska), którzy znaleźli w górach azyl i chwilowo nie mogli podjąć się normalnego zajęcia.

W księgach sądowych występuje jeszcze jeden motyw wstąpienia na drogę przestępstwa. Krzysztof Sroka, sądzony w 1594 roku, usprawiedliwiał się, że "przyszedłszy ku niemu towarzystwo - gwałtem a groźbą jęli go namawiać by z nimi szedł na zbój powiadając, iż jeśliby nie szedłże go zabić grozili". ("Materiały do dziejów zbójnictwa góralskiego z lat 1598-1782", wyd. Stanisław Szczotka). Była to jednak przede wszystkim wymówka w celu uniknięcia kary śmierci, która groziła za rozbój. Zeznające osoby podają czasem, że były krępowane i pilnowane, w związku z czym dla całej grupy mogły stanowić jedynie utrapienie, a nie wartościową pomoc.

Bardzo istotne jest zagadnienie stosunków między lokalnymi społecznościami wiejskimi a zbójcami. Ucisk feudalny, wojny czy klęski głodu zawsze pociągały za sobą wzrost przestępczości, zatem rozbój mógł stanowić dla górala idealną formę "dorywczego" zarobku. Istniała możliwość uczestniczenia w jednorazowym napadzie, zorganizowanym przy sprzyjającej okazji. Zdarzało się też, że późną wiosnę, lato i wczesną jesień przestępca spędzał w górach, aby na zimę powrócić do domu, rodziny i zwykłych zajęć. Warto nadmienić, że występowały też przypadki wielopokoleniowych rodzin rozbójniczych, w których na szlak ruszali ojciec z synami, a starsi członkowie familii pozostawali w domu, stanowiąc ewentualne zaplecze dla zbójów.

Więzy pokrewieństwa lub zwykłe znajomości sprawiały, że relacje między rozbójnikami a miejscową ludnością ocieplały się. Z tego samego względu chłopi często wspomagali towarzystwa, dostarczając im żywności, broni lub myląc pogoń. Przestępcom nie opłacało się zatem napadać na wsie z własnych okolic, gdyż najprawdopodobniej spowodowałoby to utratę neutralnej, chłopskiej życzliwości, a być może nawet szereg konfliktów z miejscowymi i ścigającymi zbójów harnikami.

W celu dokonania napadu rozbójnicy łączyli się w grupy, zwane też towarzystwami i bursami. Ich liczebność wynosiła najczęściej od 4 do 9 osób, chociaż zdarzały się też większe bandy (powyżej 20 członków), zbierane przeważnie, kiedy przywódcy spodziewali się silnego oporu. I tak na przykład rabujące w 1632 roku towarzystwo, liczące 23-26 osób, złupiło zamek w Gorzcu za Zatorem. Z kolei wieś Smerek została splądrowana przez bandę aż 98 zbójów!

Na czele dużych burs stawał przywódca, zwany hetmanem, pryncypałem, harnasiem, kapitanem lub watahem. Mało wiadomo o kompetencjach i wyborze hetmanów. Przeważnie zostawał nim starszy, doświadczony rozbójnik, czasem też osoba która zaaranżowała dany napad i zgromadziła towarzyszy (chociaż tzw. "nawojca", czyli inicjator, mógł być również zwykłym zbójcą lub chłopem). Najprawdopodobniej decydowała tu ambicja, charyzma i zdolności organizacyjne, nie od rzeczy było też posiadanie ogólnego poważania wśród zbójeckiej braci.

W dużych grupach przywódcy decydowali o podziale łupów, samemu przywłaszczając sobie co cenniejsze zdobycze (chociaż przeważnie po kryjomu, co świadczy, że ich pozycja nie była aż tak silna). Przeważnie podział był równy, aczkolwiek w wypadku dużej różnicy doświadczenia i wieku między rozbójnikami starzy wyjadacze mogli liczyć na obfitsze trofea, z kolei początkujący odchodzili czasem z pustymi rękoma.

Ofiary rozbójników stanowią pełen przekrój przez ówczesne społeczeństwo. Łupem na trakcie padali włóczędzy, kupcy (nawet podróżujący w większych grupach i z tzw. glejtownikami, czyli strażą), chłopi, żołnierze, szlachta z czeladzią. Grabież najczęściej łączyła się w tym przypadku z morderstwem. Napadano nawet na księży, popów, kościoły i cerkwie, lecz były to sytuacje nieco rzadsze. Nie tylko zresztą w gęstym lesie można było odczuwać zagrożenie.

Większe towarzystwa nie stroniły od plądrowania domów sołtysów, wójtów, urzędników, młynarzy, kowali czy zwykłych bogatych chłopów, a nawet całych wsi. Bardzo często na cel obierano dwory szlacheckie. Chętnie sięgano wtedy po pomoc służby dworskiej, dzięki której można było zdobyć wartościowe informacje o obronności domu czy przechowywanych tam dobrach. Jeden z przesłuchiwanych rozbójników stwierdził nawet "że nigdy na taki dwór nie uderzyli i nie uderzą zboynicy, w którym zdrady nie masz".

Jeśli udało się spacyfikować obrońców dworu, przechodzono do plądrowania. Wyznania z ksiąg sądowych burzą obraz zbójnika jako wesołego junaka. W celu wydobycia informacji o ukrytych dobrach uciekano się do licznych tortur, takich jak przypiekanie rąk, nóg i brzucha łuczywem lub rozżarzonym żelazem, pobicia czy okaleczenia. Kobiety nie mogły liczyć na szczególne względy - często wręcz to od nich zaczynano męki, aby przełamać upór pana domu. W razie zaciekłego oporu dochodziło nawet do morderstw, aczkolwiek w tym przypadku starano się ich unikać.

Dwory szlacheckie stanowiły dla burs pokaźny łup. Poza pieniędzmi zabierano też szaty, tkaniny, broń, pożywienie i naczynia. Zdarzały się też kradzieże bydła czy koni. Podobnie rzecz miała się w przypadku napaści na chłopskie chaty, chociaż oczywiście w tym przypadku zdobycz była uboższa. Małe grupy odnosiły w tej materii najmniej spektakularne sukcesy, ale nawet po napaści na samotnego wędrowca można było liczyć na parę groszy czy odzież i buty.

Osobną kategorię stanowiły najścia na pasterskie szałasy. Żyjący w odosobnieniu bacowie zajmowali się wypasem owiec i sporządzaniem sera z ich mleka. Była to więc dla rozbójników najprostsza metoda uzupełnienia zapasów żywności, bez konieczności schodzenia z gór, zaś przytłoczeni przewagą liczebną pasterze nie mieli możliwości stawienia oporu.

Zdobyte łupy przechowywano w górach, bądź u znajomych górali. Niekiedy rozbójnicy posiadali oficjalną melinę, na przykład górską jaskinię lub karczmę, w których również mogli składować zdobycze i zbierać się w celu zorganizowania napadu.

Masowy charakter zbójnictwa zmuszał szlachtę do podejmowania specjalnych działań w celu przywrócenia spokoju. W 1620 roku na sejmiku zatorskim szlachta uchwaliła podatek na pobór do formacji, mającej ścigać górskich przestępców. W 1624 roku już nawet król ponaglał szlachtę specjalnym uniwersałem, rozkazującym okiełznanie działań towarzystw rozbójniczych. Zdecydowano się na najemne siły zbrojne, stąd określenia dla tej grupy: "ludzie pieniężni" lub harnicy (od niem. "harnisch" - zbrojny).

Ich zwierzchnikiem był starosta lub urzędnik centralny wybrany na sejmiku. W jego kompetencjach leżało określenie liczebności harników, przydzielanie im podstawowych instrukcji, odpowiadał też za ogół ich działań. Na niższych szczeblach ludźmi pieniężnymi dowodzili rotmistrze, porucznicy, hetmani, podhetmani i dziesiętnicy. Podstawowym uzbrojeniem harnika była broń palna i berdysz. Do głównych zadań oddziałów należało patrolowanie wyznaczonego obszaru, przeciwdziałaniu rozbojowi, tropienie i chwytanie zbójców. Zdarzało się jednak, że dawali się we znaki nie tylko łotrom, lecz także miejscowej ludności. Przeważnie objawiało się to licznymi nadużyciami podczas przeszukiwania domów, chociaż w skrajnych przypadkach dochodziło nawet do krwawych awantur.

Harnicy nie byli jednak w stanie wykorzenić zbójnictwa. Szlachta starała się wspomóc ich działalność specjalnym ustawodawstwem. Były to: nałożenie na miejscową ludność obowiązku ścigania rozbójników i wprowadzanie kar za opieszałość, ustanowienie na wszelki wypadek po jednym pieszym zbrojnym w każdej wsi i zwołanie pospolitego ruszenia szlachty. Trzecia opcja pokazuje dobitnie, że zagrożenie było realne, skoro panowie bracia byli w stanie osobiście ruszyć do urągającej ich czci walki ze zbuntowanymi poddanymi.

Powszechny był również zakaz pomocy zbójnikom (co jednak natrafiało na przeszkodę w postaci wspomnianych wcześniej więzi pokrewieństwa z miejscowymi), a na sejmiku zatorskim w 1659 roku postanowiono odbierać góralom broń palną. W celu schwytania przestępców współpracowano z władzami węgierskimi. Złapany zbójnik nie mógł liczyć na miłosierdzie - pisane mu były już tylko tortury i kara śmierci.

Mimo jednoznacznego obrazu rozbójnictwa w materiale źródłowym, zjawisko to obrosło niezliczonymi mitami. Górski folklor obfituje w przyśpiewki zachwalające zbójników, czy wyrażające żal z ich niedoli. Działalność najsłynniejszych harnasiów przypada na wiek XVIII (Janosik, Dobosz, Proćpak), być może więc wtedy zakorzeniły się legendy, istniejące do dzisiaj (niewątpliwie swój wkład miała też literatura romantyczna i młodopolska).

Ale już wcześniej ich powstawaniu sprzyjały relacje między rozbójnikami, a miejscową ludnością. Wprawdzie przestępcy nie rozdawali pieniędzy biednym, ale po zakończeniu okresu zbójowania wracali do domu, zapewne dzieląc się zdobyczą z krewnymi, a być może i bliskimi znajomymi. Podobnie rzecz ma się z legendarnymi skarbami ukrytymi w górach przez rozbójników. Chowanie zdobyczy w terenie było częstą praktyką. Nawet księgi sądowe odnotowują przypadki, w których złapany przestępca wyznaje, że schowany łup wciąż znajduje się w górach. I kto wie, może leży tam do dziś?

Antoni Olbrychski

Artykuł opublikowany zgodnie z licencją CC BY-SA 3.0.Oryginalny tekst można znaleźć na stronie Histmag.org.