Muzułmanie na ratunek Rzeczpospolitej. Tatarski Pułk Ułanów

Tatarzy litewscy sumiennie spełniali swój żołnierski obowiązek wobec Polski, gdyż umiano zawsze uszanować ich obyczaje i wiarę. Muzułmanie licznie brali udział we wszystkich wojnach, powstaniach i walkach o niepodległość od końca XIV wieku.

Kiedy tylko Polska zaczęła odtwarzać armię narodową, Tatarzy znów wyciągnęli szable. W styczniu 1919 roku Piłsudski wydał rozkaz formowania Jazdy Tatarskiej. Do wsi i miasteczek, zamieszkujących przez Tatarów ruszyli oficerowie werbunkowi: płk. Maciej Mustafa Bajraszewski i rtm. Dawid Janowicz Czaiński.

Przystąpienie do tworzenia pułku poprzedziła akcja informacyjna i propagandowa, która była odczytywana w meczetach:

"Do wszystkich wiernych wyznawców Koranu!

Wiele upłynęło wieków, odkąd prześwietna Rzeczpospolita Polska, przytuliwszy Was do łona, nadając Wam ziemię i szlachectwo, zapewniając wolność wyznania i pełnię praw obywatelskich, stała się dla Was drogą Ojczyzną.

Odpłacaliście się Jej za to szczerą miłością i wierną służbą. Wasze pułki tatarskie zawsze pierwszemi były w boju, ostataiemi w odwrocie - walczyły z Moskalem i Szwedem, towarzyszyły Sobieskiemu, śladem orłów Napoleońskich szły na Moskwę. Nazwiska AzuIewiczów, Baranowskich, Bielaków, Koryckich i tylu innych rodów bohaterskich złotemi głoskami zapisały się w dziejach polskich.

Dziś, kiedy Ojczyzna ponownie znalazła się w niebezpieczeństwie do Was się zwracamy, ufni w dawne męstwo Wasze.

Wszyscy wierni Wyznawcy Proroka pod broń!

Odradza się nasz stary tatarski konny pułk Rzeczypospolitej i wzywa wszystkich wiernych, zamieszkujących Polskę i Litwę, do swych szeregów pod zielony sztandar Proroka!

Niech Bóg błogosławi poczynania Wasze!!!"

Akcja werbunkowa napotkała jednak na dość poważne trudności. Ziemie zamieszkałe przez Tatarów były jeszcze poza zasięgiem Wojska Polskiego. Sowieci na mocy tajnego porozumienia z dowództwem niemieckim o bezpośrednim przejmowaniu przez Armię Czerwoną terenów okupacji Ober-Ostu wkroczyli na ziemie krajów bałtyckich, Białorusi i Ukrainy, na których 16 listopada 1918 roku stworzyli Armię Zachodnią.

Jej oddziały przejęły następnie w grudniu z rąk niemieckich Mińsk, a miesiąc później Wilno. Armia ta opierała się głównie na żołnierzach Zachodniej Dywizji Strzelców złożonej z polskich komunistów.

12 stycznia 1919 roku sowieckie Naczelne Dowództwo wydało Armii Czerwonej rozkaz wykonania "rozpoznania w głąb" do rzek Niemna i Szczary, rozpoczynając operację "Wisła". Mając nóż na gardle, Niemcy zgodzili się na podpisanie 3 lutego w Białymstoku porozumienia, na mocy którego oddziały Wojska Polskiego otrzymały zgodę na przemarsz przez tereny zajęte przez Freikorps.

Polacy natychmiast ruszyli z Podlasia w kierunku Niemna i już 14 lutego w okolicach miasta Mosty na Białorusi weszli w kontakt bojowy z wojskami republik radzieckich. Polacy dość szybko zatrzymali radziecką ofensywę i już na początku marca zajęli pierwsze miejscowości zamieszkane przez Tatarów. W końcu można było rozwinąć szwadrony szkolne.

Na przełomie czerwca i lipca skończyły się formować trzy szwadrony liniowe, szwadron karabinów maszynowych i dywizjon techniczny. We wrześniu jednostka otrzymała oficjalną nazwę Tatarski Pułk Ułanów imienia pułkownika Mustafy Achmatowicza.

Jednak już w połowie kwietnia 1919 roku pojedynczy szwadron został wysłany do Grodna, gdzie na linii demarkacyjnej z Niemcami toczyły się mniejsze lub większe potyczki. Następnie walczyli pod Mińskiem przeciwko litewskim bolszewikom. Jesienią pułk już w całości trafił na Polesie pod dowództwo gen. Władysława Sikorskiego.

Wraz z jego 9 Dywizją Piechoty i Flotyllą Pińską, Tatarzy wzięli udział w walkach nad Prypecią, a wiosną 1920 roku w wypadzie na Mozyrz i Kalenkowicze. W końcu wraz z 1 pułkiem szwoleżerów tworzą VII Brygadę Jazdy, którą objął Tatar - gen. Aleksander Romanowicz. Z nim ruszyli na Kijów, do którego weszli 7 maja.

Później Tatarzy obejęli pozycje w okolicach Stracholesia. Tam jako pierwsi zameldowali o zbliżającym się wrogu, który rozpoczął kontrofensywę:

"(...) zeznania miejscowej ludności głoszą, że podchodzą świeże jednostki rosyjskie, które mają zamiar forsować rzekę. Dnia 27 maja wypad Tatarów stwierdził pojawienie się 59-go pułku strzelców oraz czteropułkowej brygady kawalerji, "w czerwonych czapkach z kaukaskiemi szablami, nie mówiących po rosyjsku i bardzo podobnych do Chińczyków".

Rozpoczął się bardzo trudny odwrót.

W kolejnych tygodniach Tatarski Pułk Ułanów, wraz z 17 pułkiem ułanów, osłaniał odwrót piechoty, prowadząc wypady na bolszewickie kolumny. W walkach odwrotowych Tatarzy wyróżnili się brawurą i odwagą. Pisał o tym nowy dowódca Brygady, gen. Stanisław Suszyński:

"Na szczególne wyróżnienie zasługuje pełna inicjatywy i pomysłowości służba wywiadowcza oraz piękny rozmach w ataku ułanów tatarskiego pułku. (...) Porucznik Kałasiński i podporucznik Glinka z tatarskiego pułku ułanów wyróżnili się: pierwszy roztropnem prowadzeniem szwadronu, drugi osobistą brawurą, nie dając się prześcignąć w ataku nikomu".

Takie zuchwałe akcje nie tylko ratowały życie uciekającym w popłochu piechurom, ale niestety powodowały także ogromne straty. Zwłaszcza w koniach. Już na początku lipca zaledwie jeden szwadron posiadał wierzchowce. Choć i tak trudno mówić o pułku. Po zaciętych walkach liczył zaledwie 86 ułanów. W takim stanie oddział dotarł do swej ostatniej reduty.

Na przedmościu płockim udało się zebrać zaledwie 3533 żołnierzy, którzy posiadali 5 dział polowych i 9 karabinów maszynowych. Wspierała ich Flotylla Wiślana ze swymi 7 działami i 21 karabinami maszynowymi. W Płocku dotarły do pułku uzupełnienia. W pierwszym dniu walk oddział liczył 14 oficerów, 393 podoficerów i szeregowych oraz 253 konie.

Ppłk Bohusz-Szyszko, który był uczestnikiem walk w mieście, napisał, że jedynie Tatarzy i artylerzyści prezentowali odpowiednie wyszkolenie. Podkreślał, że morale piechurów było bardzo niskie. Dla większości miała to być pierwsza walka. Nawet dobrze wyszkolone oddziały miały braki w wyposażeniu. Jego zdanie podzielali mieszkańcy. Janina Landsberg-Śmieciuszewska, mająca wówczas 16 lat, wspominała:

"(...) wszyscy byli bardzo przygnębieni. Był to oddział spieszonej Jazdy Tatarskiej. Starałam się dodać im otuchy, mówiąc, że wszystko będzie dobrze, choć sama nie bardzo w to wierzyłam. Bo i jak może być dobrze, jeśli np. przy karabinie maszynowym nie ma wiadra do wody. Cóż oni zrobią? Postukają trochę, karabin się rozgrzeje i - kaput!

Także z mapami okropność. Pytali mnie oficerowie, czy nie mamy w naszej organizacji mapy okolic Płocka. A i te okopy - pożal się Boże jakie - ledwie głowę w nich można schować, a w dodatku nie ma łączności, przerwy ogromne między jednym odcinkiem a drugim. Trzeba się przebiegać gołym polem. I jak tu łączność utrzymać?

A siły przeciwnika były znaczne. Na przedmoście nacierali kawalerzyści III Korpusu Konnego Ormianina Gaj-Chana (właśc. Hajk Byżiszkian), wspierani przez 18. Dywizję Strzelecką. Jednostki te były bardzo dobrze, jak na sowieckie warunki, wyszkolone i zahartowane w boju. W sumie wojska Ormianina liczyły 4142 kawalerzystów i 4 tysiące piechoty.

"(...) cały horyzont pokrył się jeźdźcami przeciwnika. Artylerja jego rozpoczęła gwałtowny ogień - było to czoło III konnego korpusu czerwonych, idących na tyły naszego natarcia. Widząc ogromną przewagę przeciwnika, szwadron na rozkaz swego dowódcy rozpoczął odwrót wespół z batalionem 6-go pułku piechoty legjonów.

Skupiony dookoła podchorążego Skindera, unosząc ciężko rannego swego dowódcę, szwadron odchodził krok za krokiem, skutecznie odpierając liczne szarże czerwonego kozactwa. Położenie stawało się krytyczne - amunicja była już na wyczerpaniu, padł ostatni strzał i osaczony szwadron stoczył swą ostatnią rozpaczliwą walkę na kolby i bagnety.

Padł zarąbany ranny porucznik Lisiecki, odebrał sobie życie ostatnim nabojem swego pistoletu podchorąży Skinder, szwadron zaś został prawie w całości zniesiony na szaszkach sowieckich. Do miasta, którego północna część już dawno była opanowana przez przeciwnika, zdołało się przedrzeć kilkunastu ułanów".

W mieście doszło do dantejskich scen. Bohdan Skaradziński napisał: "(...) nastał ‘sądny dzień’. Na domy, ulice i kościoły padały artyleryjskie pociski. (...) Jak od gromu z jasnego nieba, padali ranni i zabici - żołnierze i nie-żołnierze. (...) Czerwona konnica wzięła się z impetem za rabunek. Wszystkiego, co wpadło im w rękę, ale najskwapliwiej żywności i spirytualiów. W sklepach i po domach. A także w kościołach i szpitalach. Kto stał na drodze, ten brał w łeb szablą, albo w brzuch bagnetem. Jeńców w mieście nie brano w ogóle, żeby sobie nimi nie zawracać głowy. Brano za to gwałtem kobiety. (...) Gdy w ręce rosyjskie wpadł szpital wojskowy, ponad stu rannych padło ofiarą mordu."

Por. Iskaner Achmatowicz wspominał z kolei: "(...) w mieście panuje straszliwy popłoch, wszystko dąży do mostu. Ostrzeliwując się wpadam na plac obok parku i kościoła, a dalej mała przestrzeń dzieli nas od mostu, stwarza to wielki popłoch. (...) Skuteczny ogień karabinów maszynowych Kozaków czyni straszne spustoszenie wśród koni i ludzi. Panika doprowadziła do tego, że poszczególne grupy żołnierzy strzelają omyłkowo do swoich (...) nie ma żadnego oddziału który by stawił opór bolszewikom".

W tym czasie dowództwo obrony miasta znalazło się już na lewym brzegu Wisły, a obronę prawobrzeżnej części przejęli cywile. Dalej porucznik Achmatowicz pisał: "Wielką pomoc i wsparcie obrońcom okazała ludność cywilna, tym kobiety i dzieci. (...) Niektórzy walczyli na pierwszej linii z bronią w ręku, jak np. członkowie Straży Obywatelskiej lub nieznany z nazwiska starszy mężczyzna w al. Kilińskiego, który zbierał młodszych i na czele takiego improwizowanego oddziału robił wypady na bolszewików".

Dowódca tatarskiego plutonu wspominał dalej:

"Ostrzeliwując się, wpadamy na plac Kanoniczny obok parku i kościoła, ostatni punkt oparcia, a tam dalej mała przestrzeń dzieli nas od mostu. Koniowodni i artyleria w galopie zjeżdżają do mostu, stwarza to jeszcze większy popłoch. Kozacy tymczasem są już na placu i z koni strzelają do nas. (...)

Skuteczny ogień karabinów maszynowych kozaków czyni straszne spustoszenie wśród ludzi i koni tej kompanii. Panika doprowadziła do tego, że poszczególne grupki żołnierzy strzelały omyłkowo do swoich. (...) Widziałem oficera piechoty, który w ucieczce zrzucił czapkę i zerwał szlify, a następnie zdjął mundur. Starałem się go zatrzymać, lecz bezskutecznie".

Uciekający oficer nie był wyjątkiem. Młodzi, niedoświadczeni i niedostatecznie wyszkoleni żołnierze, którzy dopiero otrzymali do ręki broń, wpadali w panikę. Porzucali karabiny, plecaki, a nawet mundury i uciekali gdzie popadnie. Doktorowa Zaleska długo wspominała wydarzenia z połowy sierpnia:

"Wpadł do nas młody żołnierz polski, prosząc, aby go ukryć. Przebrałam go w ubranie męża i schowałam za szafę. Gdy jednak zobaczyłam, że nasi zajęli Rynek Kanoniczny i we czterech walczą, przemówiłam do żołnierza,  aby i on poszedł spełnić swój obowiązek. Nie chciał wcale, tłumacząc się brakiem karabinu.

- To choć naboje będzie pan nosił. Dosyć tego uciekania przez całą Polskę. Weźcie się do jej obrony!

Wkrótce karabin się znalazł, bo do bramy ludzie nosili porzucone rzeczy i żołnierz, choć nierad, musiał iść do walki".

Kiedy polscy oficerowie i część żołnierzy przedzierała się przez most na lewy brzeg Wisły, Tatarzy wraz z ochotnikami, rozbitkami innych pułków i marynarzami Flotylli Wiślanej, nadal walczyli w obronie miasta. Pozostali na linii jako jedna z dwóch kompletnych jednostek.

Nad ranem 19 sierpnia z powodu kończących się zapasów amunicji i węgla flotylla została zmuszona do odejścia na bunkrowanie do Wyszogrodu. W chwili, kiedy okręty wycofywały się, wojska gen. Osikowskiego rozpoczęły kontratak. Do miasta wdarli się żołnierze 1. batalionu 102. Pułku Strzelców Podhalańskich oraz 2. kompanii Sułeckiego Pułku Strzelców i 2. kompanii Kowieńskiego Pułku Piechoty. Oddziały te koło południa odbiły utracone dzielnice, a bolszewicy zostali odrzuceni od Wisły i rozpoczęli paniczny odwrót.

Tatarski pułk ruszył w pogoń. Nie trwała ona długo. Pułk w obronie Płocka poniósł poważne straty. Jak pisał w "Zarysie historji wojennej Tatarskiego Pułku Ułanów im. Pułkownika Mustafy Achmatowicza", uczestnik walk pod Płockiem rtm. Veli Bek Jedigar:

W jednodniowej tej walce poległo 36 Tatarów (dwóch oficerów), oraz kilkudziesięciu zostało rannych (dwóch oficerów). Pod porucznikiem Kajtowym Hadży Muratem padł koń przeszyty 16 kulami.

Dnia 10 września zbiera się pułk w rejonie Krośniewic, gdzie major Tomaszewicz przystępuje do wykonania smutnego dla Tatarów aktu - rozformowania pułku. Pułk wcielono do szwadronu zapasowego 13-go pułku ułanów wileńskich, którego dowództwo obejmuje major Tomaszewicz".

Bitwa pod Płockiem miała niebagatelne znaczenie dla ofensywy znad Wieprza. Gdyby bolszewikom udało się przedostać na drugi brzeg Wisły, losy bitwy o Warszawę mogłyby się odwrócić. W uznaniu zasług podczas bitwy warszawskiej, Płock został odznaczony przez marszałka Józefa Piłsudskiego Krzyżem Walecznych. Za wojnę polsko-bolszewicką zostały odznaczone jedynie dwa miasta: Krzyżem Virtuti Militari Lwów i właśnie Płock.

Muzułmanie z 1 Tatarskiego Szwadronu walczyli także w kolejnej wojnie, dając przykład odwagi i przywiązania. Poddali się jako jedni z ostatnich, wraz z Samodzielną Grupą Operacyjną "Polesie", 6 października 1939 roku.