Atomowy straszak Afryki

Gdy w połowie lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku do Angoli przybyły wojska kubańskie wspierane przez instruktorów z ZSRR, NRD, Rumunii i Korei Północnej, bezpieczeństwo Republiki Południowej Afryki gwałtownie się pogorszyło. Wtedy właśnie władze kraju uznały, że posiadanie broni atomowej może powstrzymać ekspansję radziecką w tym rejonie kontynentu. RPA planowała wykorzystać ten najgroźniejszy rodzaj uzbrojenia jako swego rodzaju straszak.

Odstraszanie zamierzano przeprowadzić w trzech etapach. Faza pierwsza miała polegać na rozpowszechnianiu informacji, że być może RPA posiada broń nuklearną oraz podawanie tego w wątpliwość. W fazie drugiej zamierzano poinformować niektóre mocarstwa, na przykład USA, że RPA dysponuje taką bronią. W fazie trzeciej, gdyby nie usunięto zagrożenia poprzez nacisk mocarstw na Angolę (i wspomagający ją Układ Warszawski), zakładano przeprowadzenie eksplozji podziemnej. Te plany zostały zaaprobowane w kwietniu 1978 roku przez premiera Balthazara Johannesa Vorstera i ministra obrony Pietera Willema Bothę. RPA była w tej korzystnej sytuacji, że dysponowała zarówno złożami uranu, jak i techniką niezbędną do zbudowania broni jądrowej. Już w 1948 roku powołana została w tym kraju agencja do prowadzenia badań atomowych. W 1965 roku Stany Zjednoczone dostarczyły RPA pierwszy reaktor nazywany Safari-1. Pomocą chętnie służył też Izrael, który miał duży udział w wyprodukowaniu broni jądrowej w Afryce Południowej. W RPA wydobywano uran samodzielnie, a do jego wzbogacania stosowano technologię gazową. Pełną umiejętność pozyskiwania takiego uranu osiągnięto w marcu 1977 roku. Zajmujący się tym zakład zatrudniał około 250 osób. Nie obyło się bez problemów - dziwna reakcja autokatalizacyjna spowodowała zatkanie filtrów fluorku uranu, co groziło katastrofą. Zakład został zamknięty na wiele miesięcy, ale od tej pory zwracano szczególną uwagę na filtry uranowe i zagrożenie wyeliminowano. Kłopoty związane były również z niską wydajnością zakładu, ale i tak mógł on wytworzyć 60-90 kilogramów wzbogaconego uranu rocznie.

W latach siedemdziesiątych tajna współpraca między RPA a Izraelem stała się jeszcze bardziej intensywna. Była prowadzona pod przykrywką jawnej kooperacji w dziedzinie zbrojeń konwencjonalnych. Dokładne dane na ten temat nie są znane, ale wiadomo o przesłaniu przez RPA do tego kraju 300 ton rudy uranu. W owym czasie na terytorium RPA przebywało wielu izraelskich naukowców, w tym "izraelski Oppenheimer" - Ernst David Bergmann. Między 1974 a 1977 rokiem południowoafrykańska agencja atomowa przeprowadziła wszystkie prace niezbędne do zbudowania najprostszej bomby typu działo. W konstrukcji tej materiał rozszczepialny jest podzielony na dwie części - "pocisk" i "cel". Wstrzelenie "pocisku" w "cel" powoduje uzyskanie masy nadkrytycznej i rozpoczęcie reakcji łańcuchowej. Tego typu bombę zrzucono na Hiroszimę. Opracowano wówczas wszystkie balistyczne i fizyczne programy komputerowe niezbędne do wykonania obliczeń i przeprowadzono testy materiałowe.

W 1976 roku w ośrodku w Pelindabie odbyła się pełnoskalowa próba urządzenia typu działo, bez zastosowania właściwego ładunku. Test zakończył się pełnym sukcesem - urządzenie było zdolne do zapoczątkowania reakcji łańcuchowej. W połowie 1977 roku agencja atomowa wyprodukowała pierwsze kompletne prototypowe urządzenie atomowe, które nazwano Potwór. Ważyło 3 tony i nie nadawało się do użytku bojowego. Na pustyni Kalahari rozpoczęto wiercenie dwóch szybów kilkusetmetrowej głębokości. Miały posłużyć jako miejsce próbnych podziemnych eksplozji. Republika Południowej Afryki poinformowała rząd USA, że zamierza przeprowadzić próbę jądrową w sierpniu 1977 roku. Amerykanie naciskali jednak, aby odstąpiła od tego zamiaru. Wymiana informacji między obu krajami nie była oczywiście upubliczniana. Dopiero gdy radziecki satelita szpiegowski wykrył przygotowania, a rząd ZSRR poinformował o tym Stany Zjednoczone, tajemnicy nie dało się już utrzymać. Nastąpił bardzo silny nacisk dyplomatyczny na RPA ze strony Stanów Zjednoczonych, ZSRR i Francji.

W tej sytuacji władze południowoafrykańskie zrezygnowały z przeprowadzenia próbnej eksplozji. Mimo to rok później w RPA wyprodukowano mniejsze urządzenie atomowe. Było przygotowane do szybkiego przetransportowania na pustynię Kalahari, gdyby zgodnie z planem odstraszania przewidzianym w fazie trzeciej zaistniała konieczność wywołania wybuchu. Do sierpnia 1979 roku w RPA wytworzono przynajmniej 55 kilogramów wzbogaconego do około 80 procent uranu. Ta ilość wystarczała do zasilenia drugiego urządzenia nuklearnego,

które ukończono w 1980 roku, o nazwie Melba. Z jego użyciem przeprowadzono test zerowej mocy, czyli taki wybuch atomowy, w którym emituje się mikroskopijną ilość energii. Był to prawdopodobnie jedyny prawdziwy test w całym programie. W tym samym czasie rozpoczęto wzbogacanie uranu w nowym zakładzie, nazywanym "Z", który był nowocześniejszy niż poprzedni, noszący kryptonim "Y"). W 1979 roku projekt budowy broni nuklearnej przekazano państwowej korporacji zbrojeniowej Armscor. Nowy ośrodek badawczy zbudowano 15 kilometrów na wschód od

Pelindaby. Podjęto tam prace nad uzyskaniem litu-6 i trytu, niezbędnych do stworzenia dalszych generacji broni atomowej; typu implozyjnego i termojądrowego. Badano też zdolność trytu jako wzmacniacza istniejących bomb (wzrost skuteczności do 100 kiloton). Dziś RPA oferuje gotowe soczewki z materiałów wybuchowych do wykorzystania komercyjnego i wojskowego, co wskazuje niezbicie, że kraj ten opanował technologie niezbędne do skonstruowania bomby typu implozyjnego.

22 września 1979 roku na Oceanie Indyjskim miało miejsce dziwne wydarzenie. Amerykański satelita szpiegowski Vela zaobserwował podwójny błysk na bardzo dużej wysokości. Podejrzewa się, że był to wybuch atomowy o mocy około 3 kiloton. Potwierdził to w 1994 roku komandor marynarki RPA Dieter Gerhardt (uwięziony w 1983 roku za szpiegostwo na rzecz ZSRR), były dowódca bazy morskiej w Simon's Town. Powiedział on, że ów podwójny błysk wywołał przeprowadzony przez RPA i Izrael test pod nazwą "Operacja "Feniks"". Był on zaplanowany jako czysty (bez śladów radioaktywnych), i liczono, że nie zostanie odkryty. W kwietniu 1982 roku zakończono w RPA budowę pierwszego pocisku nadającego się do wykorzystania jako broń. Mógł on być przenoszony przez samolot. Miał długość 180 centymetrów i średnicę 65 centymetrów. Ważył około tony, z czego 55 kilogramów przypadało na wzbogacony do 90 procent uran-235. Bomba miała moc około 10-18 kiloton. Była to prymitywna, przestarzała i nieefektywna energetycznie, ale pewna w działaniu konstrukcja. Jako reflektor neutronów zastosowano w niej wolfram.

Środkiem dostarczenia bomby miały być bombowce typu Canberra B12. Później przewidywano użycie zmodyfikowanego bombowca typu Buccaneer (wyposażonego w rewolwerową komorę bombową). Embargo na części zamienne do tego typu samolotów bardzo utrudniało jednak utrzymanie ich w zdolności operacyjnej. Te wszystkie problemy związane z bezpieczeństwem i obsługą spowodowały, że dopiero w 1987 roku broń atomowa weszła do wyposażenia sił zbrojnych RPA.

W 1975 roku ministerstwo obrony RPA zainteresowało się możliwością zakupu rakiet Jerycho. Szef sztabu RPA podkreślał, że miałoby to sens tylko wtedy, gdyby można je było uzbroić w głowice atomowe. Wkrótce ministrowie obrony Izraela Szymon Peres i RPA Pieter Willem Botha spotkali się w Szwajcarii. Botha podkreślił, że jego kraj jest zainteresowany zakupem rakiet, jeśli będą wyposażone "we właściwy ładunek". Peres podobno odpowiedział, że "właściwy ładunek" jest dostępny w trzech rozmiarach. Współpraca między RPA a Izraelem rozwijała się. W latach osiemdziesiątych oba kraje prowadziły badania rozwojowe nad środkami przenoszenia w postaci rakiet balistycznych. Izrael właśnie wprowadził do uzbrojenia pocisk Jerycho-1 i opracowywał Jerycho-2 o większym zasięgu - 1,5 tysiąca kilometrów. Afryka Południowa włączyła się do projektu rodziny rakiet Jerycho-2. Wspólnie opracowano rodzinę pocisków RSA (Republic of South Africa) - typów od 1 do 4. Rakieta RSA-4 była prawdopodobnie zdolna dostarczyć ładunek o masie 700 kilogramów do dowolnego miejsca na ziemi. Opracowano jeszcze rakietę typu RSA-5B przeznaczoną do badań kosmicznych i wynoszenia satelitów na orbitę. Program produkcji pocisków zdolnych do przenoszenia broni atomowej zarzucono w 1992 roku, prawdopodobnie zanim osiągnął stadium użytkowe.

W grudniu 1989 roku rząd RPA podjął decyzję o zaprzestaniu produkcji broni jądrowej. Do tego momentu zbudowano siedem urządzeń atomowych, z czego cztery lub pięć nadawało się do bojowego wykorzystania. Nad całym programem pracowało od stu do trzystu osób, z czego jedną połowę stanowił personel bezpieczeństwa, a drugą naukowcy. Program pochłonął około 310 milionów dolarów (według wartości z 1990 roku). Po uwzględnieniu kosztów wydobycia i wzbogacenia uranu mógł osiągnąć wartość 5 miliardów dolarów.

Pojawiają się głosy, że nagłe zarzucenie projektu broni nuklearnej nie było suwerenną decyzją RPA. Kiedy prezydent Frederik Willem de Klerk odszedł od polityki apartheidu i podzielił się władzą z czarną większością, zachodnie mocarstwa zaczęły się obawiać, że w RPA rządy przejmie Afrykański Kongres Narodowy. Wiadomo zaś było, że organizacja ta jest powiązana z Libią, Kubą, Irakiem, Iranem oraz Koreą Północną. Istniało niebezpieczeństwo uzyskania broni nuklearnej przez jedno z tych państw. Od RPA zażądano więc likwidacji broni nuklearnej, zanim do władzy dojdzie czarna większość.

Tak czy inaczej, w 1994 roku inspektorzy MAEA (Międzynarodowa Agencja Energii Atomowej) stwierdzili, że Republika Południowej Afryki nie dysponuje bronią atomową. W prasie światowej pojawiają się jednak od czasu do czasu pogłoski, że instalacje nie zostały zdemontowane, lecz wywiezione do Izraela.

Najnowsze wydarzenia dopisały niepokojący rozdział do historii południowoafrykańskiego programu budowy broni atomowej. Grupa kilku (prawdopodobnie czterech) "technicznie zaawansowanych" napastników 8 listopada 2007 roku wdarła się do ośrodka Pelindaba. Wyłączyli wiele elementów systemu bezpieczeństwa, między innymi ogrodzenie pod napięciem 10 tysięcy woltów. Zastrzelili strażnika i uciekli tą samą drogą, którą weszli. Podobno ukradli około 250 kilogramów

wzbogaconego uranu. Kim byli napastnicy i co się stało z ukradzionym materiałem, do dzisiaj nie wiadomo.

Krzysztof Pławski

Śródtytuły pochodzą od redakcji portalu INTERIA.PL