Najdłuższa podwodna jaskinia na świecie. Badacze odkrywają jej sekrety

Na Ziemi jest wiele niezwykłych miejsc. Niektóre z takich punktów mają status największych, najdłuższych i innych "naj". Wśród nich są jaskinie. W Polsce wyróżnia się np. rekordowo długa i głęboka Jaskinia Wielka Śnieżna, system ulokowany w Tatrach Zachodnich, z wejściami na zboczu Małołączniaka. Jej przestronna studnia i ciasne korytarze robią wrażenie. Jednak na świecie jest sporo większych jaskiń. Najdłuższy znany system na planecie to Jaskinia Mamucia w Kentucky, zbadano tam ok. 686 km korytarzy.

Jakby tego było mało, niektóre takie pustki mogą być wypełnione wodą - jak Sistema Ox Bel Ha. Tę najdłuższą jaskinię podwodną odkryto na obszarze Quintana Roo, jednego z trzech meksykańskich stanów na półwyspie Jukatan. To niesamowity podziemny świat pełen zagadek. Czym wyróżnia się ten labirynt zalanych korytarzy i jak wygląda badanie takich podwodnych jaskiń?

Ox Bel Ha to skomplikowany system zalanych korytarzy położony na Jukatanie. Nazwa Ox Bel Ha wywodzi się z języków majańskich i oznacza "Trzy Ścieżki Wody". Według Investigation Center of the Aquifer System of Quintana Roo (CINDAQ) zanotowana długość systemu wynosi na ten moment 524,1 km korytarzy podwodnych - co czyni Ox Bel Ha najdłuższą zbadaną podwodną jaskinią na świecie. A to jeszcze nie koniec badań.

Jaskinie odkryto w 1996 r. i w kolejnych latach zaczęto ich eksplorację. W 1999 r. dzięki porównaniu danych z badania tuneli ze zdjęciami lotniczymi wywnioskowano, że jest to złożony system, dużo bardziej rozległy, niż przypuszczano. I rzeczywiście - znaleziono połączenia między identyfikowanymi wcześniej sekcjami.

- Ox Bel Ha rozciąga się pod zróżnicowanymi dziewiczymi terenami, począwszy od linii brzegowej, przez mokradła namorzynowe, bagniste solniska, trawy tartaczne, aż po gęsty las deszczowy, który jest domem wielu gatunków roślin i zwierząt. Resztki murów i piramidalne kopce dają świadectwo dawnego zasiedlenia przez Majów na całym obszarze - opisywał jeden z odkrywców systemu, nurek Bil Phillips.

Prace trwają. Co dotychczas ustalono na temat jaskiń i jakich odkryć tam dokonano?

Najgłębszy punkt Ox Bel Ha to około 57,3 m, a przejścia w jaskiniach mają bardzo zróżnicowaną morfologię, od przestronnych hal po wąskie tunele, co sprawia, że eksploracja bywa bardzo wymagająca. W takich zalanych jaskiniach warunki są trudne, często niestabilne, a to wpływa na eksploracje prowadzone przez speleonurków i archeologów podwodnych.

- Nawet eksploracja suchych jaskiń bywa trudna i ryzykowna, a co dopiero, gdy trzeba zejść pod wodę - powiedział Geekweekowi pan Piotr, grotołaz, wcześniej członek Krakowskiego Klubu Taternictwa Jaskiniowego. - Takie odkrywanie korytarzy pod wodą jest połączeniem tak naprawdę dwóch dziedzin, speleologii i nurkowania technicznego. Przygotowanie jest wymagające, potrzeba ogromnej wiedzy i praktyki z każdej z tych dziedzin, by z powodzeniem badać zalane korytarze. Badanie takich zalanych jaskiń to jednocześnie bardzo niebezpieczne - ale i fascynujące zajęcie. Już do eksploracji jaskini suchej potrzeba całej logistyki, przygotowania sprzętów, sprawdzenia planów. Podwodne jaskinie to rzecz jeszcze bardziej skomplikowana.

Bil Philips i Steve Bogaerts, w trakcie jednego z nurkowań w późniejszych latach badań Ox Bel Ha, położyli 1582 m liny, co na tamten moment mogło być nawet eksploracyjnym rekordem. Dzięki zaangażowaniu zespołów nurków jaskiniowych i badaczy przez te wszystkie lata od odkrycia zmapowano już setki kilometrów systemu i dokonano wielu znalezisk, choć niestety nie obyło się bez wypadków. W 2022 r. doszło do śmierci jednego z nurków, który badał korytarze solo. Do dziś nie udało się jednoznacznie wyjaśnić przyczyn tragedii.

- W takich miejscach nie ma naturalnego oświetlenia i jest ograniczony dostęp do tlenu. Trzeba sobie wytyczać trasę, używa się m.in. lin i sznurków do oznaczeń, do tego trzeba być ostrożnym, by nie uszkodzić sprzętów. Bywa, że wpływając gdzieś w korytarz, jest klarowna woda, a nagle wszystko się podnosi i powstaje zamulenie, nic nie widać. Jak stracisz orientację i wpadniesz w panikę, to może być koniec - wyjaśnił pan Piotr. - U mnie budzi to ogromny respekt, że ludzie się podejmują takich działań. Ogółem zajęcie to wymaga dużego przygotowania psychicznego i fizycznego, mało jest ludzi na świecie, którzy się tym profesjonalnie zajmują. Nawet w przypadku akcji ratunkowych zdarza się, że sprowadzani są specjaliści z innego kraju, by pomóc, bo są takie braki - zaznaczył nasz rozmówca.

Co ustalono na temat Ox Bel Ha dzięki tym wszystkim badaniom? W systemie znajduje się ok. 160 cenot. To naturalne studnie krasowe lub leje zapadliskowe wypełnione wodą, które powstały w wyniku zapadnięcia się stropu jaskini. Wokół cenot Ox Bel Ha tętni życie - zarówno na powierzchni, jak i pod ziemią. To setki gatunków roślin i zwierząt. W podziemiach funkcjonuje specjalny ekosystem oparty na metanie - żyjące w tunelach mikroorganizmy rozkładają go, tworząc podstawę całego środowiska.

Sama nazwa cenote pochodzi natomiast od słowa Majów i oznacza "świętą studnię". Zwykle takie "oczka" były dla tej cywilizacji podstawowym źródłem wody, duże miasta budowano właśnie wokół cenot. Wiele z takich punktów było dla Majów także ważnymi miejscami ceremonialnymi, o czym świadczą kosztowności znajdowane na dnie niektórych cenot. Ponad 160 cenote i liczne podziemne korytarze Ox Bel Ha, które biegną pod dawniej zamieszkanymi terenami, przywodzą od razu na myśl to, że jaskinie na różne sposoby mogły służyć nie tylko Majom, ale i najwcześniejszym mieszkańcom Jukatanu. Prawdopodobnie korzystano z nich nawet w czasach, gdy system Ox Bel Ha nie był jeszcze zalany. Kiedy doszło do tych przemian?

Jaskinie Ox Bel Ha powstały miliony lat temu w wapiennym podłożu wskutek rozpuszczania skał przez wodę. Woda, wsiąkając w szczeliny, rozpuszcza skałę, powiększając je i łącząc w rozbudowane systemy korytarzy i komór podziemnych. To typowy proces krasowy, spotykany w różnych zakątkach świata. Tak powstały suche jaskinie, aak to się stało, że ostatecznie kilometry korytarzy Ox Bel Ha wypełniła woda? Gdy podczas ostatniej epoki lodowcowej poziom mórz zaczął się podnosić, korytarze i doliny krasowe zostały zalane, co przekształciło je w podwodny system. Miało to miejsce ok. 18 tys. lat temu - i poskutkowało powstaniem ciekawego zjawiska.

Połączenie wody słodkiej m.in. z opadów atmosferycznych oraz wpływ wody słonej z Morza Karaibskiego wpłynęły na to, że w systemie występuje fenomen znany jako haloklina. To strefa przejściowa, gdzie występuje zmiana zasolenia wraz z głębokością - warstwa wody słodkiej znajduje się nad warstwą wody słonej. Cięższa słona woda nie miesza się z wodą słodką ze względu na różnice gęstości oraz ograniczony ruch wody w korytarzach. Nurkowie opisują widok halokliny jako "rozmycie", "warstewkę mgły" czy "podwodną ścianę". Co ciekawe, obserwując nurkowanie w meksykańskich cenotach, gdzie haloklina jest łatwo dostrzegalna, można odnieść wrażenie, że przekraczając warstwę przejściową, nurek wypłynął z wody i zaczęli unosić się nad jej taflą.

Jednak nie tylko to zjawisko wpływa na fakt, że najdłuższa zbadana podwodna jaskinia świata jest tak ciekawa.

Choć odnotowano liczne cenoty i ślady osadnictwa Majów nad korytarzami Ox Bel Ha, to w zalanych jaskiniach systemu nie odnaleziono ich skarbów, jak to bywało w przypadku różnych cenot Meksyku - ale zważywszy na rozległość korytarzy, wszystko się jeszcze może zdarzyć.

Dotychczas odkryto jednak inne ślady - znacznie starsze niż cywilizacja Majów. Prehistoryczne odkrycia sugerują, że tysiące lat temu system mógł służyć jako ważne miejsce pochówku rytualnego. W części Ox Bel Ha znanej jako podsystem Naranjal znaleziono szczątki ludzkie - trzy szkielety datowane na czasy prehistoryczne. Najważniejszym odkryciem jest "Ewa z Naharon". To szkielet kobiety w wieku ok. 20-25 lat, który został ujawniony w 2000 r. przez Octavio del Rio podczas badań archeologicznych cenoty leżącej ok. 130 km od Cancun. Szczątki kobiety datowano na 13,6 tys. lat, co czyni je jednymi z najstarszych udokumentowanych znalezisk kości ludzkich w Ameryce.

Ponadto w innej części podsystemu Ox Bel Ha znaleziono szczątki ok. 44-50-letniej "Las Palmas Lady", datowane na ok. 8,9 tys. lat. Kolejnym odkryciem były datowane na ok. 9,6 tys. lat kości "Dziadka z Muknal" - w przeciwieństwie do szczątków kobiet, te nosiły ślady tzw. pochówku wtórnego - ciało zostało wydobyte i przeniesione z pierwotnego miejsca, by pochować je ponownie. To znana cecha pochówków prehistorycznych, która mogła mieć mistyczny charakter, a obrzęd ten spotykano w różnych kulturach. Pochowany w Ox Bel Ha mężczyzna miał w chwili śmierci ok. 40-50 lat. W odmętach wód wypełniających korytarze Ox Bel Ha odkryto też skamieniałe szczątki zwierząt.

Zważywszy na fakt, że eksploracja Ox Bel Ha wciąż trwa, a system jaskiń może okazać się jeszcze bardziej skomplikowany, być może niedługo usłyszymy o kolejnych odkryciach dokonanych w tych zalanych podziemiach. Setki kilometrów korytarzy Ox Bel Ha uświadamiają nam, że pod naszymi stopami wciąż pulsuje nieodkryty świat.

System Ox Bel Ha jest też niestety narażony na zniszczenia związane z intensywnymi inwestycjami, takimi jak budowa trasy pociągu Maya czy lotniska w Tulum. Ponieważ system przebiega dziś pod gęsto zabudowanymi terenami, jego badanie i dokładne mapowanie stają się szczególnie ważne, podkreśla CINDAQ.

Zalane tunele tej największej podwodnej jaskini świata mogą skrywać historie, które dopiero czekają na swoich odkrywców - a to istotne przypomnienie, jak niezwykła i wciąż niezgłębiona jest Ziemia.

^{Źródła: Global Underwater Explorers, Investigation Center of the Aquifer System of Quintana Roo (CINDAQ), Mexico Cave Exploration Project, Quintana Roo Speleological Survey, Texas A&M University at Galveston, United States Geological Survey, cenoty.pl, data.gov, researchgate.net}