9 okrutnych wojen nad Grobem Pańskim

Wypraw krzyżowych było wiele. Przed wszystkim do wschodnich rejonów basenu Morza Śródziemnego, ale również przeciwko heretykom w Europie, na tereny dzisiejszych państw nadbałtyckich i Finlandii przeciwko poganom, czy w odsieczy reformatorskim zapędom husytów. Pierwsza historyczna wyprawa krzyżowa została ogłoszona w 1095 r. przez papieża Urbana II. Dlaczego?

W połowie X w. koczownicze plemiona Turków seldżuckich zaczęły wędrówkę z Azji Środkowej w kierunku Europy, zagrażając Bizancjum. Ponieważ nie udało się ich zatrzymać, dostawały się stopniowo do Syrii, Palestyny i całej Azji Mniejszej, by w 1078 r. zdobyć Jerozolimę. Potrzebujemy pomocy - pisał bizantyjski cesarz w liście do papieża Urbana II, któremu wsparcie Bizancjum było na rękę w związku z toczonym w tym czasie sporze o inwestyturę (prawo do nadawania urzędów kościelnych). W międzyczasie, w 1098 r do Jerozolimy wtargnęli egipscy Arabowie (Fatymidzi). W XI-wiecznej Europie, zwłaszcza Zachodniej, wzrosło zainteresowanie miejscami świętymi: Jerozolimą, Rzymem i Santiago de Compostela. Grób Pański, miejsce wskrzeszenia Jezusa, znajdował się w rękach zagrażających chrześcijańskim pielgrzymom muzułmanów. Kiedy umocniło się przekonanie, że walka w obronie chrześcijańskich pątników jest sprawiedliwa i powinna być obowiązkiem każdego rycerza, decyzja zapadła. Ideologia wypraw krzyżowych (krucjat) zyskała od tego momentu wsparcie papieży.

SĄDZILI, ŻE NIE MAJĄ NIC DO STRACENIA

Co: I wyprawa krzyżowa

Organizator: papież Urban II

Kiedy: 1096-1099

Wiosną 1095 r. poselstwo cesarza bizantyjskiego Aleksego I przedstawiło papiestwu prośbę o pomoc w walce przeciw Turkom seldżuckim. Urbanowi II to odpowiadało - oprócz chwalebnej pomocy chrześcijańskim pielgrzymom, obrony Grobu Pańskiego i wspomnianej walki o inwestyturę, papież mógł zniwelować skutki schizmy między Kościołami Zachodnim i Wschodnim. Papieskie wezwanie do krucjaty było skierowane do rycerstwa (o taką też pomoc chodziło cesarzowi), ale pod wpływem fanatycznych kaznodziejów do Ziemi Świętej ruszyły zastępy biedaków. Dotarli aż na Bałkany, gdzie z głodu zaczęli rabować. Kiedy trafili do Konstantynopola, Aleksy I jak najszybciej wyekspediował ich do obozowiska w azjatyckiej części swojego państwa. Tam większość z nich padła ofiarą Turków. W Europie formowały się kolejne zastępy ubogich, które były odpowiedzialne za okrutne pogromy Żydów na trasie swej wędrówki. Rozpędził je dopiero węgierski król Koloman I.

Dopiero potem w drogę do Ziemi Świętej ruszyli rycerze: z północnej i środkowej Francji hrabia Robert z Normandii i Robert z Flandrii, z Lotaryngii bracia Gotfryd, Eustachy i Baldwin. Później dołączył normański wojownik, książę Boemund z Tarentu i jego siostrzeniec Tankred. W Konstantynopolu, na przełomie lat 1096-1097, złożyli przysięgę lenną i zyskali wsparcie cesarza. Zwycięska wyprawa anatolijska zaowocowała zdobyciem Edessy, gdzie Baldwin z Boulogne założył pierwsze państwo krzyżowe. W końcu krzyżowcy zdobyli Antiochię (1098) i Jerozolimę (1099). Wymordowali prawie całą ludność Świętego Miasta. Władcą Jerozolimy wybrano Gotfryda z Bouillon, określanego mianem "Obrońcy Grobu Pańskiego". Rok później z Europy ruszyły kolejne fale krzyżowców, które jednak nie przeszły przez turecką Anatolię, aż do końca epoki krucjat pozostającą dla krzyżowców przeszkoda wyjątkowo trudną do pokonania...

POTYCZKI JUŻ PO DRODZE

Co: II wyprawa krzyżowa

Organizator: papież Eugeniusz III

Kiedy: 1147-1149

W 1144 r. turecki atabeg (namiestnik) Zengi (Zanki) z Mosulu odzyskał Edessę. W ten sposób krzyżowcy stracili rozległe tereny na wschód od Eufratu. Wstrząśnięty papież Eugeniusz III ogłosił - bullą Quantum praedecessores - kolejną wyprawę krzyżową. Zwrócił się do króla francuskiego Ludwika VII, który obiecał wziąć w niej udział. Pod koniec 1146 r. wsparcie zaoferował również niemiecki król Konrad III. Natomiast włoskie państwa-miasta zdystansowały się od wyprawy, Normanie na południu Włoch byli nieprzyjaźnie nastawieni do obu stron, a hiszpańscy wielmoże pochłonięci byli własnymi wojnami.

Na szczęście tym razem zabrakło ludowych kaznodziejów. We wrześniu 1147 r. francuscy i niemieccy krzyżowcy dotarli do Konstantynopola. Między niemiecką i francuską armią oraz ich dowódcami panowały napięte stosunki. Niemieckie siły po przetransportowaniu na brzeg azjatycki podzieliły się na 2 części. Pierwsza, dowodzona przez Konrada III, została rozbita przez Turków niemal od razu, a z resztkami swoich wojsk król wycofał się do Nikei (dzisiejszy Iznik).

Druga część armii został niemal całkowicie wybita przez Turków pod Laodyceą. Pozostała garstka żołnierzy przedostała się do Syrii. W Nikei niedobitki niemieckiej armii połączyły się z wojskiem francuskim. Francuzi byli bardziej zdyscyplinowani, ale ich król był równie słabym dowódcą jak król niemiecki. Mimo to pod Antiochią pokonali Turków. Na początku 1148 r., po dotarciu do miasta Antalya, część uczestników wyprawy odpłynęła, a piechota i pielgrzymi pozostali na łasce losu. Mimo tych wszystkich strat wojska Ludwika były wsparciem dla państw krzyżowych. Ludwik udał się do Jerozolimy, dokąd z Konstantynopola dotarł i Konrad. Zamierzając zdobyć Damaszek połączyli swoje siły z jerozolimskim królem Baldwinem III. Strategiczne miasto zostało jednak obronione przez silną załogę turecką. Królowie Francji i Niemiec mieli kolejny powód do wzajemnej niechęci, natomiast pozycja muzułmanów - dzięki obronieniu Damaszku - umocniła się.

LEGENDARNI DYPLOMACI

Co: III wyprawa krzyżowa

Organizator: Papież Grzegorz VIII

Kiedy: 1189-1192

Po 1187 r., miażdżącej przegranej w bitwie pod Hittin, stracie Jerozolimy, a następnie całego prawie Królestwa Jerozolimskiego na korzyść legendarnego sułtana Saladyna, papież Grzegorz VIII 29 października 1187 r. wydał bullę Audita tremendi i ogłosił III wyprawę krzyżową. Wysłańcom kurii udało się załagodzić nawet stosunki między francuskim królem Filipem Augustem i angielskim królem Ryszardem. Swój udział w wyprawie obiecał również rzymsko-niemiecki cesarz Fryderyk I Barbarossa. W wyprawie wzięli udział sycylijscy Normanowie, Anglicy, Duńczycy i Flamandowie. Fryderyk na początku rozgromił Turków, ale później tragicznie utonął, a jego żołnierze podzielili się - część ruszyła do Ziemi Świętej, pozostali wrócili do domu. W 1190 r. na wyprawę ruszyły francuskie i angielskie wojska pod dowództwem Ryszarda Lwie Serce i Filipa II. Filip wrócił do ojczyzny po zdobyciu Akki, ale jego żołnierze razem z armią angielską walczyli przeciw Saladynowi jeszcze trzy lata. Udało się im zająć Jaffę, jednak po nieudanych próbach zdobycia Jerozolimy Ryszard Lwie serce przyjął pokojowe rozwiązania Saladyna - Grób Pański został udostępniony wszystkim pielgrzymom, a granice państw krzyżowych zachowano.

KRUCJATA PRZECIW CHRZEŚCIJANOM

Co: IV wyprawa krzyżowa

Organizator: papież Innocenty III

Kiedy: 1202-1204

Na przełomie lat 1199-1200 francuscy wielmoże, z błogosławieństwem papieża Innocentego III, zaczęli organizować kolejną wyprawę na Bliski Wschód. Wynajęli od Wenecjan statki, co sprawiło, że z IV krucjaty zrobiła się wielka wyprawa morska, podporządkowana jednak kwestiom ekonomicznym. Już na początku Wenecjanom nie spodobał się fakt, że celem krucjaty miał być Egipt, z którym prowadzili interesy. Ich żądaniem było, aby krzyżowcy za pieniądze odłożone na spłatę statków wywalczyli od Węgrów port Zadar. Zadar był tymczasem katolicki i papież, pod groźbą ekskomuniki, zakazał go napadać. Krzyżowcy jednak ugięli się pod naciskiem weneckiego doży i w listopadzie 1202 r. zdobyli Zadar.

Kolejny interes do zrobienia miał rzymsko-niemiecki król Filip Szwabski. Chodziło o pomoc w ustanowieniu jego szwagra Aleksego władcą Bizancjum. W zamian Aleksy obiecał im pieniądze, zapasy żywności i pomoc w wyprawie. Krzyżowcy rzeczywiście zaatakowali chrześcijański Konstantynopol i Aleksy objął rządy w Bizancjum.

Nowy władca nie zdążył spełnić żadnej ze swych obietnic, ponieważ wkrótce został obalony i zamordowany. Zginął też jego syn. Krzyżowcy znowu zaatakowali, przez trzy dni plądrowali miasto i zabijali jego mieszkańców. Tej wyprawy już jednak nie kontynuowali. Wenecjanie mieli swój monopol handlowy, ale wiele państw na wschodzie i w Grecji zaczęło uważać się na prawowitych następców Cesarstwa Bizantyjskiego i prowadziło bezwzględną wojnę przeciw łacińskim miastom krzyżowym.

DLACZEGO FRYZOWIE NIE MIELI CZASU

Co: V wyprawa krzyżowa

Organizator: papież Innocenty III

Kiedy: 1217-1221

W 1215 r. papież Innocenty III zwołał Sobór Laterański IV. Zainicjował na nim piątą krucjatę, organizowaną już przez jego następcę Honoriusza III. Wojska węgierskiego króla Andrzeja II, norweskiego króla Inge II (ten w trakcie wyprawy zmarł; norwescy krzyżowcy dalej uczestniczyli w wyprawie) i austriackiego księcia Leopolda VI miały płynąć fryzyjskimi statkami, jednak Fryzyjczycy - zajęci zdobywaniem portugalskiego zamku Maurów - nie mieli czasu na krucjatę. Do Ziemi Świętej dostała sie zatem tylko część wojsk. Ponadto krzyżowcy nie znaleźli za rzeką Jordan nikogo, z kim można by było walczyć. Splądrowali więc to, co się dało i wrócili do Akki. Andrzej II wyjechał do ojczyzny, a pozostali krzyżowcy udali się w stronę egipskiego portu Damietta, który zamierzali zdobyć.

Po długim oblężeniu port został w 1219 r. zdobyty. Prawo do rządzenia rościł sobie panujący wówczas król jerozolimski Jan z Brienne, co nie podobało się kardynałowi Pelagio. Krzyżowcy przekształcili miasto w chrześcijańskie terytorium z własnym arcybiskupem.

Kiedy pojawili się niemieccy krzyżowcy, Pelagio miał poczucie, że siły wojska są wystarczające na cały Egipt i na przekór rozkazom cesarza rozpoczął zdobywanie Kairu. Niestety żołnierze założyli obóz między dwiema odnogami Nilu, więc Egipcjanom wystarczyło podnieść tamę. Po kapitulacji sułtan Al-Kamil uzgodnił opuszczenie przez krzyżowców Damietty i ośmioletni rozejm. W miejscu poddania się krzyżowców, na pamiątkę zwycięstwa, zbudowano miasto Al-Mansura.

EPIDEMIA NIE USPRAWIEDLIWIA

Co: VI wyprawa krzyżowa

Organizator: cesarz Fryderyk II

Kiedy: 1227-1229

Chrześcijanie nie dali jednak za wygraną i we wrześniu 1227 r. do Ziemi Świętej popłynęła niemiecka flotylla cesarza Fryderyka II. Pod groźbą ekskomuniki zmusił go do tego papież Grzegorz IX. Wyprawę dosięgła epidemia i kiedy cesarz postanowił zakotwiczyć w Otranto, podejrzliwy papież jednak nałożył na niego ekskomunikę. Niespecjalnie pobożny Fryderyk nie bardzo się tym przejął i po wyzdrowieniu wyruszył do Akki, gdzie już czekali na niego krzyżowcy. Nie chciał jednak prowadzić długiej kosztownej wojny w Palestynie i postawił na dyplomatyczne pertraktacje. Liczył na to, że sułtan Al-Kamil, zajęty walką o władzę z krewnymi, będzie skłonny do ugody.

Fryderyk jednak nie podejrzewał, jak osłabiła go papieska ekskomunika. Nie miał wsparcia ani ze strony jerozolimskiego patriarchy, ani od joannitów i templariuszy (patrz ramka). Trwali przy nim jedynie niemieccy rycerze. Al-Kamil to wykorzystywał przeciągając negocjacje, a Fryderyk stopniowo zmniejszał swoje żądania. W 1229 r. ustalono, że na chrześcijańską stronę powrócą Betlejem, Nazaret, Galilea i przede wszystkim Jerozolima, do której jednak muzułmanie mieli prawo wstępu. Ale w 1244 r. oddziały chorezmijskich Turków (po rozpadzie swojego imperium tułali się po Syrii i żyli z grabieży lub zostawali najemnikami) będących żołdakami Egiptu zaatakowały Jerozolimę, która od tego czasu nie wróciła w ręce chrześcijan. W tym samym roku i z tymi sami sojusznikami żołdacy rozgromili pod Gazą wojska Królestwa Jerozolimy.

ZWYCIĘŻYŁ GŁÓD

Co: VII wprawa krzyżowa

Organizator: król Ludwik IX

Kiedy: 1248-1254

W sierpniu 1248 r. francuski król Ludwik IX zorganizował największą w dziejach wypraw krzyżowych operację morską. Nie miał jednak jasnej wizji, co dalej i po zatrzymaniu się na Cyprze dał się przekonać, że dobrze będzie wyruszyć do Egiptu.

W 1249 r. krzyżowcy niemal bez walki zdobyli port Damietta i ruszyli w głąb lądu. W Al-Mansur czekali na nich Egipcjanie z ogniem greckim (patrz ramka). Krzyżowcom udało się wtargnąć do miasta, ale tam się rozproszyli i prawie wszyscy, łącznie z dowódcami, zostali wybici.

Po przybyciu głównych sił armii krzyżowej stoczono wyrównaną walkę. Egipskie wojsko musiało wezwać posiłki, dzięki czemu udało się im odciąć krzyżowcom dostawy żywności i tym samym sprowadzić na nich śmierć głodową. Krzyżowcy, prześladowani przez Egipcjan, zaczęli ustępować, a po zachorowaniu króla Ludwika skapitulowali i zostali wzięci do niewoli. Egipcjanie domagali się wykupnego, ale krzyżowcy nie mieli całej sumy w złocie, więc wypuszczono tylko króla Ludwika i kilku rycerzy. W ciągu następnych czterech lat królowi, który pozostał w mieście Akka, udało się doprowadzić do uwolnienia wszystkich jeńców i wiosną 1254 r. razem opuścili Ziemię Świętą.

WYMIANA STRAŻY I ELITARNI JEŃCY WOJENNI

Co: VIII wyprawa krzyżowa

Organizator: król Ludwik IX

Kiedy: 1267-1270

Ludwik IX chciał wrócić, ale bezskutecznie szukał wsparcia. W końcu wsparł go jego brat, sycylijski król Karol d'Anjou, i w 1267 r. krzyżowcy ruszyli w drogę.

Karol d'Anjou miał w Tunezji interesy ekonomiczne i polityczne, więc Ludwik dał się przekonać, aby tam się zatrzymali. Potem mieli udać się do Egiptu, chcieli przemierzyć półwysep Synaj i odzyskać Święte Miasto. Jednak już w Tunezji wybuchła epidemia i w Kartagnie Ludwik zmarł na czerwonkę.

Dowództwo przejął Karol, który taktycznie ustalił z emirem Tunezji Mohamedem Al-Mustansirem swobodny odwód wojsk do Europy. Kiedy Francuzi pod wodzą Karola d'Anjou wracali, angielski książę Edward, który przybył z angielskimi krzyżowcami, zamierzał kontynuować wyprawę do Ziemi Świętej. W tym czasie w Egipcie, Syrii i Iraku wzmocniły się również wpływy mameluków (mamelucy byli pierwotnie jeńcami wojennymi, później elitarnymi islamskimi bojownikami, ascetami, specjalnie szkolonymi do okrutnej i bezlitosnej walki).

HANDEL NIE ZNA GRANIC

Co: IX wyprawa krzyżowa

Organizator: angielski książę Edward

Kiedy: 1271-1272

Anglicy zdecydowali się wyruszyć do zagrożonej przez mameluckiego sułtana Bajbarsa Syrii i wiosną 1271 r. zacumowali w porcie Akka. Edward miał tylko 1000 żołnierzy, ale chciał zjednoczyć rycerzy w Ziemi Świętej i spróbować połączyć siły z Mongołami, którzy w tym okresie atakowali muzułmańskie terytorium.

Na miejscu jednak stwierdzili, że rzeczywista sytuacja na Bliskim Wschodzie jest dużo gorsza, niż wyobrażano sobie w Europie. Mameluckie wojsko kontrolowało już większą część Królestwa Jerozolimskiego i Księstwa Antiochii. Wenecjanie i Genueńczycy ochoczo handlowali z mamelukami.

Edward ciągle miał nadzieję na możliwość porozumienia z mongolskim ilchanem. Kiedy jednak mamelucki sułtan Bajbars wyruszył z Damaszku, Mongołowie ustąpili. Edwarda nie wsparli nawet rycerze z Akki. Dziś powiedzielibyśmy, że Edward, sfrustrowany bezskutecznością swoich dążeń, w 1272 r. udał się do Anglii. Planował jeszcze powrócić, ale na przeszkodzie stanęły mu wydarzenia we własnym kraju.

Trudno nie domyślić się, jakie były faktyczne proporcje między ekonomicznymi i religijnymi interesami krzyżowców na Bliskim Wschodzie. Krucjaty wymierzone były też w odszczepieńców od jedynie słusznej wiary oraz pogan w samej Europie.

Na prośbę cesarza Zygmunta, pierwszą wyprawę krzyżową papież Marcin V wysłał do Czech przeciw kalikstynom. Łącznie wyruszyły tam cztery krucjaty, które jednak nie przyniosły oczekiwanych rezultatów (patrz str. 60). Dwie ostatnie zmieniły się w wojnę psychologiczną, która dla krzyżowców skończyła się ewidentnym fiaskiem. Krucjaty przeciwko poganom wyruszyły również w stronę Bałtyku. W XII w. odbyła się krucjata przeciwko Słowianom połabskim i Pomorzanom. Zorganizowali ją rycerze, którzy odmówili uczestnictwa w II wyprawie krzyżowej do Ziemi Świętej. Słowianie nie byli w stanie stawić jej oporu, krzyżowcom udało się zatem te tereny zasiedlić, schrystianizować i zgermanizować.

Wśród zakonów rycerskich szczególnie zaangażowany w krucjaty były zakony rycerzy niemieckich (Kawalerów Mieczowych i Krzyżaków), którzy na terenie nadbałtyckim założyli własne państwa zakonne. Uczestnikami wypraw krzyżowych byli też władcy skandynawscy. Mimo znacznej odległości, to właśnie norweski król Sigurd I był pierwszym europejskim panującym, który udał się do Jerozolimy. Dlatego dostał przydomek Jorsalfal ("ten, który ciągnął do Jerozolimy").

W 1110 r. pomógł jerozolimskiemu królowi Baldwinowi zdobyć port Sydon. Ale skandynawscy krzyżowcy celowali też bliżej. Na początku XII w. Szwedzi zorganizowali trzy krucjaty do Finlandii, którą nawrócili na chrześcijaństwo.

Kolejne europejskie krucjaty były wymierzone przeciw heretykom (patrz str. 60). Warto przypomnieć choćby trwającą 20 lat wyprawę przeciw albigensom (ruch chrześcijański na południu Francji), której liczbę ofiar szacuje się w granicach 200 tys. - 900 tys. Z historycznej perspektywy 800 lat zarówno powód jak i sposób prowadzenia wypraw krzyżowych jest odbierany dziś jednoznacznie negatywnie.