Daleko idący wpływ partii

W celu powiązania działalności Komitetu Obrony Kraju (KOK) z cywilną administracją terenową w 1962 roku zostało sformowanych 17 wojewódzkich sztabów wojskowych (WSzW), a następnie (w latach 1964-1965) 202 powiatowe sztaby wojskowe (PSzW) jako wyspecjalizowane organa wojskowe podległe jednocześnie przewodniczącym wojewódzkich i powiatowych komitetów obrony (WKO i PKO). W związku z nowym podziałem administracyjnym kraju w 1975 roku PSzW rozwiązano i utworzono 49 WSzW oraz 137 wojskowych komend uzupełnień (WKU).

W 1965 roku, by usprawnić kierowanie całym systemem obrony terytorialnej kraju (OTK) i dowodzenie wojskami OT, powołano Inspektorat Obrony Terytorialnej. Główny inspektor OT przejął też funkcję sekretarza KOK, którą dotąd pełnił szef Sztabu Generalnego WP. Początkowo głównemu inspektorowi OT podlegała także Główna Komenda Terenowej Obrony Przeciwlotniczej, przekształcona później w Inspektorat Powszechnej Samoobrony, a następnie w Inspektorat Obrony Cywilnej Kraju.

Z systemu dowodzenia wojskami OTK w 1971 roku wyłączono Dowództwo Wojsk Ochrony Pogranicza, które zostało podporządkowane ministrowi spraw wewnętrznych. Dowództwo Wojsk Obrony Wewnętrznej rozformowano, a jednostki mu podległe podporządkowano dowódcom OW.

Już w maju 1964 roku sformowano Zarząd III Operacyjny OTK. Jego zadaniem, oprócz planowania użycia wojsk OTK, było opracowanie planów obrony powietrznej Polski, organizacji i wyposażenia, dyslokacji oraz operacyjnego użycia obrony powietrznej kraju (OPK) w jednolitym systemie obrony powietrznej Układu Warszawskiego, a także współdziałania WOPK, lotnictwa operacyjnego (frontu) oraz morskiego. Zarząd koordynował i nadzorował organizację działania sił Marynarki Wojennej w obronie Wybrzeża, realizację przedsięwzięć maskowania operacyjnego i dezinformacji przeciwnika oraz opracowanie koncepcji wykorzystania organizacji paramilitarnych w obronie kraju.

Na bazie Zarządu III utworzono później Zespół Planowania Operacyjno-Obronnego, który miał koordynować planowanie obronne w resortach i urzędach centralnych oraz uczestniczyć w planowaniu politycznym i gospodarczo-obronnym. Z kolei w 1967 roku utworzono Sztab Planowania Rozwoju Obronnego Kraju. Jego szef był jednocześnie zastępcą szefa SGWP. W maju 1969 roku organ ten przekształcono w Sekretariat KOK (Komitetu do spraw Obrony Kraju), który zajmował się merytoryczną pracą tego organu.

W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych dużą wagę przywiązywano do tworzenia klimatu i warunków do rozwoju, a także wdrażania automatyzacji oraz mechanizacji procesów kierowania i dowodzenia. Zajmował się tym pion Sztabu Generalnego WP do spraw systemów kierowania. Jego szefami byli kolejno generałowie brygady Władysław Mróz, Marian Pasternak, Roman Misztal oraz Mieczysław Dachowski.

Coraz szerzej wprowadzano elementy automatyzacji systemu dowodzenia, zwłaszcza na szczeblach operacyjnym i taktycznym. Po 1975 roku główny wysiłek w tej dziedzinie skierowano na dalszą rozbudowę i modernizację bazy technicznej w celu zaspokojenia potrzeb polowego systemu dowodzenia wojskami i przetwarzania informacji w układzie terytorialnym. W sztabach szczebla operacyjnego wdrożono ruchome ośrodki rozliczeniowe (ROR).

Najwięcej uwagi poświęcano budowie i wdrażaniu zautomatyzowanych systemów dowodzenia w WOPK (Dunaj) i MW (Łeba). Problemom tym nadawano priorytet również w kolejnym dziesięcioleciu. Próbowano też zbudować system noszący kryptonim "Kolorado", który mógłby zaspokoić wspólne potrzeby trzech rodzajów sił zbrojnych. Doskonalono systemy łączności kierowania i dowodzenia (w tym łączność troposferyczną) oraz powiadamiania i ostrzegania.

Sztaby jednostek szczebla taktycznego wyposażano w wozy dowodzenia budowane na bazie transporterów opancerzonych (BTR i SKOT). Do końca lat osiemdziesiątych nie osiągnięto jednak znaczącego postępu w tej dziedzinie. Na potrzeby dowodzenia MON, frontu, armii i dywizji próbowano też organizować powietrzne elementy dowodzenia (PED) z wykorzystaniem samolotów lub śmigłowców. W ramach współpracy państw stron Układu Warszawskiego podjęto próbę organizacji polowego zautomatyzowanego systemu dowodzenia PASUW (poliewaja awtomaticzieskaja sistiema uprawlienija wojskami) z użyciem BWP.

Na początku transformacji ustrojowej zmieniła się rola wielu instytucji Ministerstwa Obrony Narodowej, w tym także SGWP oraz dowództw okręgów wojskowych i rodzajów sił zbrojnych. Wpłynęły na to przejście państwa z gospodarki nakazowo-rozdzielczej na rynkową oraz toczące się negocjacje w sprawie redukcji potencjałów militarnych w Europie (CFE). Likwidacja centralnego planowania gospodarczego spowodowała także decentralizację wojskowych funkcji planistycznych. Rozwiązano między innymi Zarząd VII SGWP, a część jego funkcji przejął Zarząd I Operacyjny oraz inne instytucje centralne MON, a także dowództwa okręgów wojskowych i rodzajów sił zbrojnych.

Do końca lat osiemdziesiątych XX wieku utrwalił się model dowodzenia Siłami Zbrojnymi PRL w czasie pokoju i wojny. Na potrzeby dowodzenia wojskiem w czasie "W" przygotowywano wojenny system dowodzenia (WSyD). Proces ten koordynował Zarząd Operacyjny SGWP, a w nim Oddział V - gotowości bojowej i dowodzenia. Określone były: liczba, przeznaczenie i lokalizacja umocnionych lub częściowo umocnionych stanowisk dowodzenia z ich obsadą personalną oraz siły i środki przeznaczone do zapewnienia ich rozwijania i funkcjonowania. Wojenny system dowodzenia Siłami Zbrojnymi PRL był odpowiednio wkomponowany w system dowodzenia Zjednoczonych Sił Zbrojnych Układu Warszawskiego na czas wojny.

Należy dodać, że w okresie istnienia PRL cywilna kontrola nad siłami zbrojnymi była ograniczona do minimum i sprawowała ją sejmowa Komisja Obrony Narodowej. Bardzo szeroki był natomiast zakres nadzoru politycznego nad nimi ze strony PPR, a następnie PZPR.

System tego nadzoru zaczął się kształtować już w 1944 roku. W miarę upływu czasu przybierał on różne formy organizacyjne. W latach 1944-1949, a także później, najważniejsze decyzje dotyczące wojska były podejmowane przez Biuro Polityczne KC PPR/PZPR albo komisje lub zespoły KC. Niezwykle ważne w ich pracy były zagadnienia doktrynalne, organizacyjne i personalne. Przez politykę kadrową starano się realizować założenia kierowniczej roli partii w wojsku.

Już od 31 października 1944 roku funkcjonował Wydział Wojskowy KC PZPR. W maju 1949 roku rozpoczęła pracę Komisja Wojskowa BP KC PZPR, która wyznaczała linię działania kierownictwa MON. W skład komisji wchodzili: prezes Rady Ministrów Bolesław Bierut, wiceprezes Rady Ministrów, a jednocześnie minister obrony Konstanty Rokossowski, wiceprezes i przewodniczący Państwowej Komisji Planowania Gospodarczego (PKPG) Hilary Minc, wiceprezes Rady Ministrów Piotr Jaroszewicz, sekretarz KC PZPR Edward Ochab, pełniący obowiązki szefa Sztabu Generalnego WP generał dywizji Borys Pigarewicz oraz zastępca przewodniczącego PKPG generał dywizji Bronisław Półturzycki. Komisja ta na wniosek ministra Rokossowskiego podjęła między innymi decyzję w sprawie zastępowania oficerów

radzieckich oficerami polskimi i wprowadzenia w Wojsku Polskim systemu radzieckich

doradców wojskowych. Po 1956 roku został on zniesiony. Prace wspomnianej komisji miały charakter tajny.

Powołano też ścisły zespół partyjny w składzie: minister obrony narodowej, trzej wiceministrowie obrony, szef Sztabu Generalnego WP, szef Zarządu Polityczno-Wychowawczego WP. Istniał ponadto rozszerzony zespół partyjny, do którego weszli szefowie Departamentu Personalnego MON, Departamentu Służby Sprawiedliwości MON, Głównego Zarządu Informacji WP i Oddziału II (wywiadowczego) SGWP.

W 1954 roku w Biurze Politycznym KC PZPR wyłoniono Komisję do spraw Obrony Kraju. Ukształtowała się praktyka polegająca na tym, że tak zwane decyzje nomenklaturowe podejmował Sekretariat KC PZPR, odnosząc się do propozycji ministra obrony dotyczących wyznaczania kadry oficerskiej na kluczowe stanowiska w Wojsku Polskim.

26 października 1956 roku, już po VIII Plenum KC PZPR, Biuro Polityczne powołało centralny zespół wojskowy (Władysław Gomułka, Marian Spychalski, Jerzy Bordziłowski) mający na celu "sprężyste rozwiązywanie bieżących potrzeb wojska". Podporządkowano mu Główny Zarząd Polityczny WP.

Biuro Polityczne miało daleko idący wpływ na działalność MON. Na przykład 6 maja 1948 roku nie zatwierdziło ono wspomnianego planu organizacji wojska do roku 1955, uznało go za "niesłuszny w samej koncepcji". Stwierdzono, że "plan organizacji wojska winien wyjść z możliwości budżetowych i gospodarczych kraju". Postanowiono między innymi zwiększyć do 1955 roku liczebność wojsk lądowych do 180 tysięcy żołnierzy z możliwością ich rozwinięcia na czas wojny do 500?600 tysięcy. Zrezygnowano z odwodów Naczelnego Dowództwa, a zatwierdzono plany organizacji OPL i obrony Wybrzeża.

6 listopada 1948 roku odbyła się dyskusja BP KC PZPR nad planem dozbrojenia wojska na lata 1949?1955 z udziałem marszałka Michała Roli-Żymierskiego oraz generałów Władysława Korczyca, Stanisława Popławskiego i Piotra Jaroszewicza. Nakazano wprowadzić polityczny wstęp o współpracy WP z Armią Czerwoną, bardzo szczegółowo rozpracować przejście części dywizji na system terytorialny i zaznaczyć, że przedstawione zestawienie kosztów związanych z rozwojem i dozbrojeniem wojska w okresie 1949?1955 ma charakter orientacyjny.

W październiku 1949 roku Komisja Wojskowa BP KC PZPR przyjęła uchwałę stwarzającą polityczno-organizacyjne warunki do rozwoju produkcji zbrojeniowej. Stanowiła ona też podstawę do organizacji biur wojskowych i innych komórek - zwłaszcza w Państwowej Komisji Planowania Gospodarczego (PKPG) oraz w wiodących przedsiębiorstwach przemysłowych przeznaczonych do odbioru produkcji zbrojeniowej. Z kolei Rada Ministrów podjęła w tej sprawie stosowną uchwałę, którą następnie uzupełniono. Pracowników Biura Wojskowego PKPG zatwierdzał jej przewodniczący na podstawie opinii kierownika Wydziału Kadr KC PZPR, pierwszego wiceministra obrony, wiceministra bezpieczeństwa publicznego i szefa SGWP. Biuro to działało na podstawie dyrektyw szefa SGWP, który miał prawo i obowiązek kontroli prac zarówno tego, jak i innych biur, wydziałów oraz referatów wojskowych na wszystkich szczeblach i odcinkach związanych z działalnością na rzecz obronności kraju.

Na podstawie ogólnego planu mobilizacyjnego i szczegółowych dyrektyw szefa SGWP zadaniem Biura Wojskowego PKPG było rozpracowywanie i przygotowywanie planów mobilizacji gospodarki narodowej mających na celu przestawienie jej na potrzeby czasu wojennego.

W 1951 roku zamiast biura powołano Zespół Wojskowy PKPG z generałem dywizji Piotrem Jaroszewiczem na czele, będącym zarazem zastępcą przewodniczącego tej komisji. Należy dodać, że osoby wchodzące w skład wspomnianych wydziałów czy też komisji Biura Politycznego lub Komitetu Centralnego piastowały równocześnie najważniejsze funkcje partyjne i państwowe. Te wąskie zespoły określały polityczne pryncypia i podejmowały kierunkowe decyzje w sprawach dotyczących rozwoju wojska i przemysłu zbrojeniowego, na przykład 23 listopada 1949 roku wspomniana Komisja Wojskowa BP KC PZPR przyjęła projekt ustawy o powszechnym obowiązku wojskowym, a 22 grudnia tegoż roku projekt ten zatwierdziła Rada Ministrów.

System partyjno-politycznego nadzoru nad siłami zbrojnymi i potencjałem zbrojeniowym ukształtowany w latach 1949-1955 w swych generalnych założeniach przetrwał do 1990 roku. Pracę partyjno-polityczną i wychowawczą oraz kulturalno-oświatową w armii organizował Główny Zarząd Polityczny WP funkcjonujący w strukturze MON na prawach wydziału KC PZPR.

Kontrolę nad planowaniem i rozwojem przemysłu zbrojeniowego sprawowała Komisja Planowania przy Radzie Ministrów. Planowanie obronne w resortach i urzędach centralnych oraz produkcji specjalnej w zakładach przemysłowych nadzorowały departamenty, wydziały lub biura wojskowe, podlegające zarówno szefom danych resortów lub urzędów centralnych, jak i ministrowi obrony narodowej. Z kolei nad ich pracą nadzór sprawował między innymi Sztab Generalny WP.

Na początku transformacji ustrojowej omówiony system kontroli i nadzoru był stopniowo likwidowany. W pierwszej kolejności rozwiązano Główny Zarząd Polityczny WP. Stopniowo kształtował się system demokratycznej, cywilnej kontroli nad siłami zbrojnymi, podobny do przyjętego w państwach wchodzących w skład NATO. W kierownictwie MON pojawili się cywilni wiceministrowie o rodowodzie solidarnościowym Bronisław Komorowski i Janusz Onyszkiewicz. Później byli oni ministrami obrony narodowej.

Generał dywizji Franciszek Puchała

Ukończył OSArt w Toruniu, Akademię SGWP oraz Akademię SG Sił Zbrojnych ZSRR. W Wojsku Polskim służył 42 lata, z czego ponad 20 lat w Sztabie Generalnym WP jako szef Zarządu Operacyjnego, a następnie zastępca do spraw operacyjnych oraz pierwszy zastępca szefa SGWP.