Tajemnicza mapa Piri Reisa. Pergamin, który zadziwił świat

Przedstawia zachodnie wybrzeża Europy, północną Afrykę oraz Brazylię, a zaznaczone są na niej także Azory, Wyspy Kanaryjskie i mityczna wyspa Antillia - dziwne, gdyby mapa nie przedstawiała świata, prawda? W przypadku mapy Piri Reisa nic nie jest jednak takie oczywiste, bo mowa o najstarszym zachowanym szczegółowym obrazie obu Ameryk, który został sporządzony w 1513 roku.

Tak, niedługo po odkryciu Ameryki przez Krzysztofa Kolumba i w czasach, kiedy Europejczycy dopiero poznawali wybrzeża Ameryki Południowej i Karaibów, a o Falklandach czy Antarktydzie, która według niektórych teorii także jest tu zaznaczona, nikt nie słyszał (bo usłyszał dopiero w 1820 roku!).

Mapa kilka wieków przeleżała zapomniana, bo odkrył ją dopiero niemiecki teolog Gustav Adolf Deissmann, który katalogował na zamówienie tureckiego ministerstwa edukacji zbiory biblioteczne w pałacu Topkapı w Stambule. 9 października 1929 roku, w odpowiedzi na prośbę o wyszukanie w pałacu starych map i wykresów, otrzymał cały zbiór interesujących dokumentów w tym pewną nietypową mapę narysowaną na skórze gazeli.

Szybko zorientował się, że ma do czynienia z unikatowym znaleziskiem, więc przekazał pergamin orientaliście Paulowi Kahle, który przypisał jej autorstwo Piri Reisowi. Odkrycie z miejsca wywołało międzynarodową sensację, bo pergamin okazał się jedyną znaną kopią poszukiwanej przez stulecia tzw. zaginionej mapy Kolumba, która miała powstać podczas jego pobytu w Indiach Zachodnich i jedyną pochodzącą z XVI wieku, na której Ameryka Południowa była zaznaczona we właściwym odniesieniu względem Afryki.

Warto jednak pamiętać, że ze względu na brak znajomości sposobu obliczania długości geograficznej, mapa sporządzona została w oparciu o układ nawigacyjny zwany "różą wiatrów" (na mapach rysowano róże wiatrów i wychodzące z nich linie, tworzące sieć pozwalającą na nawigację przy pomocy kompasu i 8 podstawowych wiatrów odpowiadającym późniejszym kierunkom: N, NE, E, SE, S, SW, W, NW).

A atmosferę podgrzewali również sami Turcy, którzy dostali przecież dowód na to, że byli kiedyś panami morza, zdolnymi do rywalizowania z innymi europejskimi potęgami, co dla młodej republiki - proklamowanej zaledwie sześć lat wcześniej - było powodem do dumy.

W tym miejscu warto wyjaśnić, że przez wiele lat niewiele było wiadomo na temat tożsamości autora mapy, a jego imię znaczyło po prostu Admirał Piri, jednak w oparciu o osmańskie archiwa ustalono, że naprawdę nazywał się Piri Ibn Hadżi Memmed i urodził się między 1465 a 1470 rokiem. W 1481 roku jako młody chłopak poszedł w ślady swojego słynnego wujka, Kemala Reisa i zajął się korsarstwem, biorąc udział w wielu bitwach morskich, które Imperium Osmańskie toczyło z Hiszpanią, Genuą i Wenecją.

Po śmierci wujka w 1511 roku Piri Reis wrócił do Gallipoli, gdzie zaczął studiować nawigację i opracowywać swoją pierwszą mapę świata. W latach 1516-1517 objął dowództwo nad kilkoma statkami wchodzącymi w skład osmańskiej floty biorącej udział w podboju Egiptu, brał udział w oblężeniu wyspy Rodos w 1522 roku, w 1548 roku odbił Aden z rąk Portugalczyków, a w 1552 zdobył strategiczną wyspę Kish, omańskie miasto Maskat i wyspę Ormuz, dzięki czemu pozbawił Portugalczyków dogodnych baz na arabskim wybrzeżu. 

Życie bywa jednak przewrotne, bo w 1553 roku został ścięty za niechęć do dalszej walki z nimi w Zatoce Perskiej. W międzyczasie zdołał jednak narysować swoją drugą mapę świata, której ocalały fragment przedstawia Grenlandię i Amerykę Północną wraz z Labradorem i Nową Fundlandią, Florydę, Kubę, Haiti, Jamajkę oraz południową część Ameryki Środkowej.

To jednak pierwsza mapa Piri Reisa niezmiennie fascynuje badaczy, a wszystko przez dużą szczegółowość odwzorowania niedawno odkrytych kontynentów Ameryki Północnej i Południowej. Z tego samego powodu dała jednak początek wielu mitom - część osób twierdzi, że jest zbyt zaawansowana na swoje czasy, spekulując na temat udziału obcych lub nieznanej cywilizacji, która już w zamierzchłych czasach odbywała dalekie morskie podróże, ale zdecydowanie najwięcej tego typu wątków dotyczy Antarktydy, której obecności na zachowanym fragmencie mapy się doszukują. 

Wszystko dlatego, że na wysokości dzisiejszego Rio de Janeiro, wybrzeże Ameryki Południowej ostro skręca na wschód i ciągnie się w miejscu Antarktydy - przez lata ta część mapy była postrzegana jako błąd, ale część osób uznaje to za wytyczenie tego kontynentu, który na dodatek jest na mapie miejscem wolnym od lodu. Naukowcy szybko studzą jednak te gorące głowy, wyjaśniając, że ostatni raz ten kontynent był wolny od lodu ponad 34 miliony lat temu.

Ich zdaniem ten obszar to prędzej Terra Australis, czyli legendarny kontynent wymyślony przez rzymskiego kartografa Pomponiusza Melę, który Piri Reis dodał do swojej mapy w stylu starożytnych. Szczególnie że sam niejako "przyznał się" do inspiracji innymi autorami, bo do mapy dołączona była odręczna notatka wskazująca na aż 20 różnych źródeł, a zdaniem naukowców widać to także po powielonych na mapie błędach i niedoskonałościach. 

Co więcej, dane geograficzne zawarte na mapie nie wykraczają poza wiedzę geograficzną ówczesnych Europejczyków, zaś sama mapa została najprawdopodobniej narysowana na podstawie map hiszpańskich i portugalskich, co zdaje się sugerować, że tureckiej flocie nieco jednak do tych potęg brakowało.

Nie oznacza to jednak, że mapa czy nie kryje już żadnych tajemnic, bo nawet jeśli jej autor czerpał wiedzę z europejskich odkryć, to pozostaje pytanie, jak to możliwe, że miał do nich dostęp tak szybko. Wystarczy tylko wspomnieć o Brazylii, która znajduje się na mapie Piri Reisa z 1513 roku, chociaż jej wybrzeża zostały odkryte zaledwie kilkanaście lat wcześniej, bo w 1500 roku. Może jeszcze kiedyś się dowiemy!