Polak, który wyprzedził braci Lumiére i zrewolucjonizował kino
W szkołach jesteśmy uczeni o pionierach kina - braciach Lumiére, którzy uznawani są za wynalazców kinematografu. Zapomina się jednak o Kazimierzu Prószyńskim, polskim wynalazcy, który wyprzedził ich o rok, tworząc własny aparat kinematograficzny zwany pleografem. Kim był polski wynalazca i dlaczego jego wkład w rozwój kina był dużo większy, niż nam się wydaje?
Kazimierz Prószyński urodził się 4 kwietnia 1875 roku w Warszawie. Od dzieciństwa przejawiał zainteresowanie naukami ścisłymi co skutkowało w wysłaniu go na studia do Belgii - na politechnikę w Liège. To tam, w wieku zaledwie 19 lat Polak skonstruował swój pierwszy i jednocześnie najbardziej przełomowy wynalazek.
Przyrząd służący zarówno do rejestracji jak i odtwarzania filmów nazwany został przez konstruktora pleografem od połączenia greckich słów oznaczających "więcej" i "piszę". Pleograf umożliwiał rejestrację krótkich sekwencji filmowych, był jednak obarczony pewnymi wadami podobnie jak inne aparaty kinematograficzne powstałe w najbliższych latach. Mowa tutaj między innymi o kłopotach z synchronizacją, drganiami filmu i migającym obrazie, który zresztą Prószyński w swoich późniejszych wynalazkach jako pierwszy zniwelował.
Pleograf rejestrował filmy na celuloidowej błonie fotograficznej o wymiarach 45 × 38 mm, która posiadała perforację pomiędzy klatkami (współczesna taśma filmowa perforowana jest wzdłuż klatek). Na podstawie klatek reprodukowanych w prasie wykonano nawet rekonstrukcję jednego z pierwszych filmów nagranych pleografem. "Ślizgawka w Łazienkach" z 1894 roku uznawana jest za pierwszy polski film i powstała wcześniej niż najwcześniejsze dzieła braci Lumiére.
Niestety zachowały się tylko 4 klatki "Ślizgawki w Łazienkach", która najpewniej była dziełem liczącym do 3 minut długości. Gdyby udało się odnaleźć pozostałą część filmu, to byłoby to prawdopodobnie jedno z najciekawszych odzyskanych zaginionych mediów w historii kina.
Na jednej z prezentacji pleografu, już po skonstruowaniu kinematografu przez braci Lumiére, Louis Lumiére przyznał, że to Prószyński jako pierwszy stworzył aparat kinematograficzny.
Istotnie, Prószyński był pierwszy, swój pleograf skonstruował w 1894 roku - niecały rok przed wynalazkiem braci Lumiére. Jednak to Francuzi bardziej wypromowali swój wynalazek. Kto wie, może gdyby Polak lepiej znał się na marketingu to dziś na kinematografię mówilibyśmy pleografia? A na kino... pleo?
Wynalazca przez wiele lat usprawniał swój wynalazek. W 1898 roku udało mu się wyeliminować większość wad pierwowzoru. Wymagało to jednak dość drastycznych zmian. Polak zrezygnował z tworzenia uniwersalnego urządzenia rejestrującego i wyświetlającego filmy i postanowił rozdzielić tę funkcję między dwie maszyny.
W wyniku zmiany podejścia stworzył tzw. biopleograf, który był jedynie projektorem filmowym. Korespondenci prasowi obecni na prezentacji urządzenia byli zdumieni nowym wynalazkiem. Biopleograf nie męczył oczu migotaniem, i był o wiele mniej hałaśliwy od konkurencyjnej maszyny Thomasa Edisona. Odtwarzał także filmy z dwukrotnie większą liczbą klatek na sekundę, co mocno poprawiało wizualny odbiór produkcji. Brak migotania możliwy był dzięki zastosowaniu dwóch taśm filmowych, z których jedna puszczona była z opóźnieniem. Nie było to jednak zbyt optymalne rozwiązanie - Prószyński dopiero kilka lat później wpadł na pomysł jak rozwiązać ten problem tanio i skutecznie.
Co ciekawe, w wyniku prac nad biopleografem, Prószyński niejako przez przypadek stworzył pierwsze w historii urządzenie do wyświetlania reklam i obrazów na dużych budynkach, które nazwał stereosem.
Po skonstruowaniu biopleografu pleograf był dalej rozwijany jako kamera i ostatecznie, w 1908 roku, ewoluował do aeroskopu, który był pierwszą na świecie ręczną kamerą filmową ze stabilizacją obrazu i automatycznym napędem. Za źródło energii do zasilania napędu w kamerze Prószyńskiego służyło sprężone powietrze, z czasem powstała także wersja elektryczna.
Aeroskop używany był między innymi do rejestracji kronik z konfliktów zbrojnych, powstała nawet wersja przeznaczona do wykonywania nagrań z samolotów. Aeroskopem nakręcono pierwszy polski reportaż filmowy. Była to koronacja króla Wielkiej Brytanii Jerzego V, tym samym, aeroskop zapoczątkował historię polskiego dokumentu. Poza Polską aeroskop stał się na tyle popularny, że mocno wpłynął między innymi na rozwój filmów przyrodniczych i dokumentalnych na całym świecie. Aeroskopy używane były do lat 30. XX wieku, kiedy to popularne stały się filmy dźwiękowe.
Poza wynalazkami wywodzącymi się od pleografu Prószyński opatentował także wiele innych innowacyjnych rozwiązań, które miały potężny wpływ na rozwój wczesnego kina, a przez całe dziesięciolecia pozostawały zapomniane.
Zdecydowanie najważniejszym z nich jest tzw. obturator, czyli przesłona projektora filmowego, która zniwelowała w prosty sposób migotanie obrazu. Prószyński już wcześniej pozbył się tego problemu w swoim biopleografie, jednak rozwiązanie wykorzystujące dwie taśmy nie było zbyt ekonomiczne i nie rozpowszechniło się. Powstanie obturatora natomiast spowodowało istną rewolucję w kinematografii. Dzięki niemu mogły zacząć powstawać filmy długometrażowe, gdyż dłuższa projekcja nie męczyła oczu i nie powodowała nudności u widzów. Urządzenie wynalezione przez Polaka w okolicach 1909 roku stało się standardowym wyposażeniem projektorów.
Równie istotnym wynalazkiem Prószyńskiego było wynalezienie metody umożliwiającej płynny przesuw taśmy filmowej bez większych drgań. Poza tym wynalazca może pochwalić się także jednym z pierwszych systemów synchronizacji filmu z dźwiękiem, który nazwał kinofonem oraz próbą wprowadzenia na rynek w 1912 roku pionierskiej, taniej i łatwej w obsłudze kamery filmowej, która miała spopularyzować kinematografię wśród amatorów.
