Bitwa pod Kłuszynem. Triumf, który otworzył Polakom drogę do Moskwy

Pierwsze lata XVII stulecia były dla Rosji okresem bezprecedensowego zamętu. Po bezpotomnej śmierci cara Fiodora wygasła panująca od zamierzchłych czasów dynastia Rurykowiczów. Walki o władzę stawały się coraz bardziej zaciekłe, aż wreszcie tron przejął korzystający z pomocy polskich magnatów uzurpator - Dymitr zwany Samozwańcem.

Również i on nie utrzymał się na Kremlu zbyt długo. Pojmano go, brutalnie torturowano, a jego zwłoki poćwiartowano, spalono i wystrzelono z armaty. Rządy przejął prowodyr buntu przeciwko władcy - Wasyl Szujski. Zaraz jednak pojawił się człowiek podający się znów za Dymitra - ponoć cudownie uratowanego od egzekucji... Chaos tylko narastał.

Był rok 1608. Poparcie dla cara Wasyla malało. Miasta po kolei przechodziły pod władzę Samozwańca II, wahali się też najżarliwsi zwolennicy Szujskiego. Moskwa była oblężona, a okolice po rzekę Wołgę - grabione. Pomoc przyszła z jedynej możliwej strony. Oto obawiając się wpływów polskich w Rosji Szwedzi, prowadzący do tej pory wojnę z Rosją, zgodzili się na pokój, choć za wysoką cenę.

Umowy szwedzko-rosyjskie uderzały w interesy Rzeczpospolitej i zostały uznane przez polskich panów za wystarczający powód do wojny. Zamiarem Zygmunta III było pokonanie Wasyla Szujskiego i zrzucenie go z tronu. W konsekwencji unii personalnej, którą potem zamierzano zawrzeć, połączona Rzeczpospolita i Moskwa razem miały uderzyć na Szwecję.

W 1609 roku Zygmunt na czele armii podszedł pod Smoleńsk. Rozpoczęło się oblężenie, które zatrzymało armię polską na dwa lata. I wtedy, gdy wydawało się, że cała kampania nie przyniesie pokładanych w niej nadziei, pojawiła się wyraźna propozycja grupy wpływowych bojarów rosyjskich, by na moskiewskim tronie posadzić królewskiego syna Władysława Wazę. I choć w lutym ustalono wstępne warunki porozumienia, sprawy wcale nie ruszyły z miejsca. Mijały miesiące, a król nadal tkwił pod murami Smoleńska.

O zwycięstwach naszego oręża przeczytasz w książce "Polskie triumfy". To idealny prezent dla każdego miłośnika historii. Do nabycia z rabatem w księgarni wydawcy.

Zainteresował cię ten tekst? Na łamach portalu CiekawostkiHistoryczne.pl przeczytasz również o tym co dawni Polacy i Europejczycy naprawdę myśleli na temat husarii.

Na przełomie maja i czerwca 1610 roku do zmęczonej oblężeniem armii Rzeczpospolitej dotarły niepomyślne wieści. Padł zajmowany przez Samozwańca Osipow. Pod twierdzę Biała, zdobytą wcześniej przez Polaków z Aleksandrem Gosiewskim na czele, podeszła armia szwedzko-rosyjska pod wodzą generała Everhardta Horna. A prosto ze wschodu ruszył brat cara Dymitr Szujski wspomagany radą przez doświadczonego generała szwedzkiego Jakuba Pontusa de la Gardie.

Król Zygmunt zrozumiał, w jak beznadziejnym położeniu może się znaleźć, jeśli nadal będzie biernie wystawał pod Smoleńskiem. Misję zatrzymania Szujskiego powierzył hetmanowi polnemu koronnemu Stanisławowi Żółkiewskiemu.

Hetman 6 czerwca wyruszył w drogę. Na szczęście miał sposób na pomnożenie własnej niewielkiej jak na razie armii. Wezwał pod Szujsk pułki polskie stacjonujące dotąd w Wiaźmie (Marcin Kazanowski), Carowym Zajmiszczu (Samuel Dunikowski) i samym Szujsku (Aleksander Zborowski). Miał też zjawić się w punkcie zbornym Gosiewski, ale że go oblegano, nie mógł się wyrwać z Białej. Dopiero groźba odsieczy ze strony Żółkiewskiego sprawiła, że wojska nieprzyjacielskie cofnęły się i odblokowały miasto.

Po zagarnięciu chorągwi spod Szujska, Żółkiewski na czele ośmio-, a może nawet dziesięciotysięcznego "korpusu" ruszył ku Carowemu Zajmiszczu. Pod tą niewielką, dobrze obwarowaną twierdzą stanął niejaki Hrehory Wołujew w osiem tysięcy ludzi, Rosjan i regimentów cudzoziemskich. Utartym już moskiewskim zwyczajem otoczył zamek kilkoma ostróżkami - małymi ziemno-drewnianymi fortyfikacjami i rozpoczął blokadę polskiej złogi.

24 czerwca Żółkiewski dotarł na miejsce. Przez dziewięć dni żadna ze stron nie potrafiła pobić przeciwnika bądź przynajmniej zmusić go do kapitulacji. Wołujew wiedział o zbliżającej się z odsieczą armii Szujskiego. Takie wiadomości skutecznie podnosiły morale.

Kiedy 3 lipca powrócił z podjazdu Niewiadorowski i było jasne, że kniaź Dymitr Szujski i generał de La Gardie znajdują się niebezpiecznie blisko Carowego Zajmiszcza, hetman Żółkiewski zaczął działać z właściwą sobie energią. Po krótkiej naradzie zdecydowano o rozdzieleniu sił i podjęciu próby przechwycenia armii posiłkowej.

Oficerowie zakrzątnęli się wokół chorągwi, przygotowując je do wymarszu z obozu. Robili to jednak spokojnie i bez zbędnego hałasu. "I tak za Bożą pomocą godziną przed wieczorem w sobotę wsiedliśmy na konie i cichusieńko z obozu wyszli[śmy], zostawiwszy w obozie rot kilka" - zapisał w diariuszu Samuel Maskiewicz, towarzysz chorągwi husarskiej.

Przodem szły chorągwie lekkie petyhorców (prawie 300), za nimi pancerni (blisko 700) i husaria (pięć i pół tysiąca). W środku kolumny między jazdą maszerowała piechota (200), która prowadziła dwie armaty, które zresztą ugrzęzły w błocie, blokując drogę. Spowolniło to marsz, więc gdy petyhorcy wynurzyli się z lasu naprzeciw regimentów nieprzyjaciela, długo musieli czekać, aż nadejdą piechota i husaria.

Nieprzyjaciel spał. Wokół nie było żadnych posterunków; Szujski nie wysyłał podjazdów. Był pewien swego bezpieczeństwa, a przy tym nie sądził, by Polacy wyszli mu naprzeciw. Pierwsze trąbki na pobudkę zabrzmiały w chwili, gdy wojska Żółkiewskiego stały już nieopodal.

Zdziwił się de la Gardie, kiedy wychodząc z namiotu, zobaczył łuny pożarów i stojące nieopodal dobrze oświetlone wstającym słońcem chorągwie Rzeczpospolitej. Bynajmniej nie stały one bezczynnie, bo hetman kazał niszczyć płoty i podpalać chałupy.

Niemal godzinę trwało oczyszczanie przedpola. Przez ten czas nadciągały spóźnione chorągwie. Pułk Zborowskiego stanął na prawym skrzydle. Na lewe poszedł Mikołaj Struś. Kazanowski i Dunikowski rozłożyli się chorągwiami po prawej stronie jazdy Zborowskiego. W centrum między Zborowskiego i Strusia weszła piechota. Na skraju lewego skrzydła stanęli Kozacy, Żółkiewski zaś z odwodem ustawił się w drugiej linii za pułkiem Strusia.

Tymczasem Szujski i de la Gardie na gwałt formowali szyki; dwie armie - cudzoziemska i rosyjska - ustawiały się w dwóch miejscach. De la Gardie miał ze sobą pięć tysięcy ludzi, głównie piechoty: Szwedów, Niemców, Hiszpanów, Francuzów, Anglików i Szkotów. Ten konglomerat narodów prawym skrzydłem oparł o bagna i las. Przed pierwszym szeregiem uzbrojonej w piki i muszkiety piechoty wznosił się drewniany płot, dający ludziom znakomitą ochronę. Z tyłu stanęła rajtaria.

Szujski rozłożył swoje 30 tysięcy na błoniu przy rzeczce. Od czoła ustawił jazdę. Dalej w czworokątach na przemian piechotę - strzelców - i jazdę. O ile strzelcy byli formacją ćwiczoną i groźną, o tyle jazda rekrutowała się ze szlachty na zasadzie pospolitego ruszenia. To odbijało się na ich uzbrojeniu i waleczności. Nic więc dziwnego, że hetman Żółkiewski postanowił ich najpierw złamać, nie przejmując się olbrzymią przewaga liczebną wroga.

Pierwsza uderzyła husaria z prawego skrzydła. Wbiła się głęboko w szeregi nieprzyjaciela, po czym przepadła w moskiewskiej "ćmie niezliczonej". Skruszyły się kopie i nastąpiła mozolna walka na szable i koncerze. Ćwiczeni w szermierce Polacy zdominowali Rosjan i z trudem, ale konsekwentnie utorowali sobie drogę z okrążenia. Za pierwszą posłał hetman w bój następne chorągwie tak husarii, jak i pancernych, a tymczasem strudzeni walką rycerze, odjechawszy na tyły, odpoczywali, by znów ruszyć w ogień.

Generał de la Gardie nie stał tymczasem biernie, tylko kazał podwładnym ogniem muszkietów razić następujące nań chorągwie Strusia i Kozaków. Dopiero nadejście piechoty z falkonetami poprawiło skuteczność polskich ataków. W rezultacie mizerna artyleria polska odgoniła roty niemieckie spod płotu. Teraz i kawaleria miała łatwiejszą robotę.

Jednak decydujący moment bitwy nastąpił na moskiewskim skrzydle. Kniaź Szujski, dotąd tylko broniący się przed szarżami, "widząc nas już słabnących rozkazał dwom kornetom rajtarskim, które w pogotowiu w sprawie stały przeciwko nas, aby się z nami spotkały".

Rajtaria uderzyła tzw. karakolem. Konny czworobok wysunął się na otwartą przestrzeń naprzeciw husarii. Zagrzmiała salwa i według wojennej sztuki zachodniej pierwszy szereg rajtarów złamał się w połowie i jeźdźcy po dwóch stronach czworoboku odeszli na koniec, ponownie nabijając pistolety. Tymczasem kolejna grupa podniosła pistolety, ale zanim żołnierze oddali salwę, wpadła na nich husaria, "a ci, zapomniawszy nabijać, [...] tył podali i wpadli na wszystką Moskwę [...] i przemieszali jej szyki".

Salwy falkonetów na cudzoziemskim skrzydle i rozbicie rajtarii na skrzydle moskiewskim zadecydowały o zwycięstwie w pierwszej fazie bitwy. Przeciwnik albo uciekł z pola walki, albo schronił się w obozach, a to znaczyło, że wynik bitwy był nadal nierozstrzygnięty, a Polaków czekało mozolne zdobywanie szańców. I teraz dały owoce wysłane wcześniej do cudzoziemców listy hetmańskie. Warunki Żółkiewskiego były rozsądne, więc część regimentów się poddała, a część (podobno aż 2500) przeszła na żołd Rzeczypospolitej.

Osaczony Szujski wahał się czas jakiś, czy walczyć dalej, ale widząc odstępstwo regimentów obcych i słabe morale własnych ludzi, uciekł. A za nim poszli bojarzy i całe wojsko. "Gnaliśmy ich na mil dwie albo trzy" - zapamiętał Maskiewicz.

Sukces w starciu pod Kłuszynem mówił o sile polskiego wojska, zwłaszcza jazdy, ale i o zdolnościach wodza. Droga do Moskwy była wolna, a czas intronizacji Władysława zbliżał się wielkimi krokami. I rzeczywiście, gdy Żółkiewski podchodził do rosyjskiej stolicy, carski tron był pusty. Szujskiego obaliła grupa bojarów liczących na związek z Polską.

Porozumienie wypracowane przez hetmana w sierpniu 1610 roku nie zadowoliło jednak króla Zygmunta III. I choć Polacy dotarli na Kreml i rozgościli się w siedzibie carów, to już wkrótce musieli stanąć do kolejnej walki, skazani na przegraną.

O zwycięstwach naszego oręża przeczytasz w książce "Polskie triumfy". To idealny prezent dla każdego miłośnika historii. Do nabycia z rabatem w księgarni wydawcy.

Zainteresował cię ten tekst? Na łamach portalu CiekawostkiHistoryczne.pl przeczytasz również o tym co dawni Polacy i Europejczycy naprawdę myśleli na temat husarii.

Kacper Śledziński - Historyk i publicysta, autor bestsellerowych książek historycznych poświęconych losom polskich żołnierzy podczas II wojny światowej. W ostatnich latach opublikował pozycje takie jak: "Cichociemni. Elita polskiej dywersji", "Wyklęta armia", "W tajnej służbie. Wojna wywiadów w II RP". Współautor "Polskich triumfów". W wolnych chwilach miłośnik Polski szlacheckiej.