"Chciał zabić w nas ludzkość"

Arthur Karl Greiser urodził się i wychowywał na ziemiach rdzennie polskich, czyli w środowisku, dla którego warstwa zaborowych urzędników była elementem obcym. Syn komornika sądowego, urodzony w 1897 r. w Środzie Wielkopolskiej, uczeń pruskiego gimnazjum humanistycznego w Inowrocławiu (obecnie liceum im. Jana Kasprowicza). Mówił na procesie prokurator Mieczysław Siewierski, że Greiser "wszedł w życie z niewielkim bagażem intelektualnym".

W okresie od 1914 roku do połowy lat dwudziestych - jak pisano w czasie procesu - "skromny oficer marynarki niemieckiej w czasie I wojny światowej". Następnie, raczej zdeklasowany, drobny przedsiębiorca w Gdańsku, mający za sobą mało udane przedsięwzięcia, jak "handlowanie moczem dla celów aptecznych", czy dzierżawa łódek i "wożenie pasażerów w porcie gdańskim".

Od 1925 r. aktywnie związany z ruchami nacjonalistycznymi i antypolskimi, w 1928 r. przyjęty do Narodowosocjalistycznej Niemieckiej Partii Robotników (NSDAP) i od tej chwili zaczyna się jego zawrotna kariera partyjna i państwowa. Od początków swej działalności politycznej wsławiał się postawami polakożerczymi. W 1933 r. zostaje wiceprezydentem Senatu Wolnego Miasta Gdańska, a rok później czwartym i ostatnim prezydentem i ministrem (senatorem) spraw wewnętrznych.

12 września 1939 r. Greiser przybywa ze swym aparatem urzędniczym z Berlina do okupowanego Poznania, dwa dni później zdejmuje z urzędu prezydenta miasta Cyryla Ratajskiego, a 21 września mianowany przez Adolfa Hitlera przejmuje kierownictwo zarządu cywilnego przy dowództwie wojskowym w Poznaniu. Wielkopolska, Kujawy, Ziemia Sieradzka i część Mazowsza hitlerowskim dekretem z dnia 8 października 1939 r. zostają włączone do Rzeszy i stają się Okręgiem Rzeszy Poznań (Reichsgau Posen), a od dnia 29 stycznia 1940 r. Krajem Warty (Reichsgau Wartheland, Warthegau).

Od dnia 26 października 1939 r. Arthur Greiser zostaje namiestnikiem Rzeszy (Reichsstatthalter) i jednocześnie okręgowym kierownikiem NSDAP (Gauleiterem) na podległym mu terenie. Posiada stopień obergruppenführera SS, a równy stopniem na terenie Kraju Warty jest mu tylko, od 1942 r., inny osławiony nazistowski zbrodniarz Wilhelm Koppe.

Działalność w Gdańsku i Poznaniu prowadzi Greisera na ławę oskarżonych przed polskim sądem i to jeszcze przed finałem Trybunału Norymberskiego. Po zakończeniu wojny ujęty przez Amerykanów w pięknym krajobrazie, bo w miejscowości Krimml kolo Salzburga - gdzie rozpoznała go Polka z Ostrzeszowa, pani Maria Michalak z domu Kinastowska - został wydany Polsce.

O co jest oskarżony? Długi jest - jak to właśnie określono w akcie oskarżenia - "rejestr zbrodni". Ograniczymy się do okresu "poznańskiego". Mówiąc w koniecznym skrócie, Greiser oskarżony został o eksterminację ludności polskiej i obywateli polskich narodowości żydowskiej, o metodyczne niszczenie narodu polskiego - pozbawianie wolności połączone ze szczególnym udręczeniem, wysiedlanie, germanizację, dokonywanie powszechnie rozbojów i kradzieży, wprowadzanie w życie niemieckiej listy narodowej, stworzenie zespołu przepisów wyjątkowych i samowolne ich obostrzanie, utrzymywanie grozy utraty życia, zdrowia, wolności i mienia, zepchnięcie ludności polskiej do rangi "sług", pozbawienie możności swobodnego uprawiania kultu religijnego, bezwzględną eksploatację siły roboczej.

Opisy tych zbrodni i ich dowodzenia przed sądem przerosłyby ramy tego artykułu. Skoncentrujemy się więc szczególnie na tych aspektach aktu oskarżenia, o których dotąd nie wspomniałem. Chodzi o przywłaszczanie "zwłaszcza polskiego mienia kulturalnego i przedmiotów sztuki" oraz "tępienie kultury polskiej", a w tym zniszczenie wszystkich polskich placówek naukowych i kulturalnych, sieci polskiego szkolnictwa oraz licznych zabytków i pomników kultury i sztuki polskiej lub takie ich przekształcenie, aby nie służyły już kulturze polskiej. Fragment z aktu oskarżenia przeciwko Arturowi Greiser'owi (tekst w języku polskim został opublikowany w roku 1946. Pisownia oryginalna):

"Najwyższy Trybunał Narodowy [...] Arthur Greiser [...] jest oskarżony o to że: (...) IX. Działał na szkodę państwa i społeczeństwa polskiego, zwłaszcza ludności cywilnej zamieszkałej na podległym mu terenie, kierując akcją zagłady wymierzoną przeciwko dobrom kulturalnym narodu polskiego, przez:

1) skasowanie bądź zniszczenie wszystkich polskich placówek naukowych oraz kulturalno-oświatowych, całej prasy, radia, filmu i teatru;

2) skasowanie i zniszczenie sieci polskiego szkolnictwa powszechnego, średniego i wyższego, wszystkich polskich zbiorów, archiwów i bibliotek;

3) zniszczenie licznych zabytków i pomników kultury i sztuki polskiej lub takie ich przekształcenie, aby nie służyły już kulturze polskiej, ograniczenie Polaków w zakresie własnej kultury narodowej do możliwości posługiwania się językiem polskim jedynie w stosunkach prywatnych między sobą i zupełne usunięcie języka polskiego z życia i nauki".

Trzeba przyznać, że w dziedzinie niszczenia kultury podbijanych narodów, grabieży i niszczenia ich dóbr kultury Greiser miał "godne" towarzystwo. Z początkiem wojny zaczęły aktywnie działać rabunkowe organizacje i zespoły, związane decyzyjnie z samym Hitlerem i jego palatynami - Göringiem, Himmlerem, Ribbentropem, Rosenbergiem, Frankiem.

Powoływano także urzędy wspomagające. W październiku 1939 r. na terenach wcielonych do Rzeszy ustanowiono Główny Urząd Powierniczy Wschód z siedzibą w Berlinie, którego zadaniem było zabezpieczenie majątku polskiego do czasu przekazania go w ręce niemieckie. W grudniu 1939 r. dodatkowo powołano Urząd Generalnego Powiernika dla Zabezpieczenia Niemieckich Dóbr Kulturalnych we Wschodnich Ziemiach Przyłączonych, który odpowiadał za pozyskiwanie dzieł sztuki z polskich kolekcji muzealnych i prywatnych. Grunt pod bezprzykładne i permanentne bezprawie był wielostronnie przygotowany.

Służby bezpieczeństwa na ziemiach wcielonych do Rzeszy otrzymały w dniu 16 grudnia 1939 r. okólnik swego szefa, mianowanego 9 października tego roku komisarzem Rzeszy do spraw umacniania narodu niemieckiego, reichsführera Heinricha Himmlera, polecający natychmiastową konfiskatę polskich i żydowskich dóbr materialnych i kulturalnych. Oczywiście Greiser, biurokrata skrupulatnie i gorliwie realizujący obłąkańczą politykę, nie był takim "koneserem" sztuki, jak choćby Hermann Göring, miał jednak bezsporne własne "osiągnięcia".

Wybranymi przejawami niszczenia całej sfery kultury Trybunał zajmował się w piątym, siódmym, ósmym i dziewiątym dniu procesu. Już w ostatnich dniach października 1939 r. następuje w Poznaniu, na rozkaz namiestnika, na oczach oniemiałego tłumu, zburzenie pomnika Chrystusa Króla nieopodal gmachu Uniwersytetu. Pomnik, wzniesiony ofiarnością obywateli w dziesięć lat po wyzwoleniu Wielkopolski z niewoli, był - okazuje się - solą w oku okupanta jako odlany, według pogłosek, z materiału pozyskanego z dawnego pomnika Bismarcka. "Długo niemilknącą falę wesołości" sądowego audytorium wywołała odpowiedź Greisera, iż... nie wiedział, że wszystkie polskie pomniki w Poznaniu zostały zburzone.

Zaledwie kilka dni po wkroczeniu okupanta do Poznania zostały zajęte i opieczętowane przez gestapo wszystkie publiczne biblioteki i księgozbiory. Wraz z wejściem Niemców do Łodzi zamknięto wszystkie polskie drukarnie. Część wycofanych z drukarni i bibliotek polskich książek hitlerowcy spalili w rowach przeciwlotniczych na przedmieściach miasta, a większość poszła na przemiał w papierni w Pabianicach.

13 grudnia 1939 r. Greiser wydał zarządzenie - uzupełniające wcześniejsze o rozwiązaniu wszystkich polskich organizacji i konfiskacie ich majątku - nakazujące zgłaszanie władzom ogół publicznych i prywatnych księgozbiorów polskich i żydowskich. Dla zarekwirowanych książek Niemcy tworzyli składnice (buchsammelstellen). Barbarzyńską akcją konfiskaty drukowanego słowa polskiego kierował niejaki dr von Höhn, "który niszczył nieomal wszystko, co mu w ręce wpadło".

W styczniu 1940 r. utworzono składnicę w poznańskim kościele św. Michała, gdzie po pewnym czasie zgromadzono trzy miliony tomów na stercie o długości 50 metrów, szerokości 6 i wysokości 4 metrów. Podczas alianckiego nalotu w maju 1944 r. spłonęło w kościele przeszło milion książek, w tym bezcenny zbiór 150 tysięcy woluminów Archiwum Archidiecezjalnego, a w nim 900 inkunabułów i 1500 rękopisów. Większość z ponad 28 tys. zarekwirowanych tomów z księgozbiorów poznańskich profesorów została zniszczona.

Straszliwe spustoszenia dosięgały bibliotek prowincjonalnych, gdzie nie bawiono się w żmudną segregację. Na przykład w Rydzynie z 6 tys. tomów przeznaczono na zniszczenie 4 tys., a 2 tys. odesłano do Poznania. W okresie blisko dwóch lat papiernia w Czerwonaku pod Poznaniem otrzymała około 78 ton makulatury, którą były polskie książki. Dalsze poznańskie składnice tworzono przy ul. Kościelnej, gdzie znalazły miejsce trzy wagony książek z Łodzi oraz w kościele św. Małgorzaty na Śródce.

Z początkiem października 1939 r. spadły w Kraju Warty represje na Kościół rzymsko-katolicki. Zarządzeniem namiestnika zamknięto na tym terenie około 1300 kościołów. Kolejne zarządzenie dotyczyło zdjęcia dzwonów ze wszystkich kościołów oraz zniszczenia kościelnych zbiorów archiwalnych i bibliotecznych. Greiser zastrzegł sobie prawo do decydowania o majątku kościelnym i regularnie wysłuchiwał sprawozdań gestapo. Splądrowano kościoły, zniszczeniu uległy pomniki i przydrożne kapliczki, wielkie straty poniosło Muzeum Archidiecezjalne.

Trybunał posiadał dokumenty o skali rozmiarów zagrabionego mienia, takiego jak świece, paramenty, dywany. Brak było natomiast danych o złotych naczyniach liturgicznych, monstrancjach, relikwiarzach, wotach i stąd słusznie padało pytanie: gdzie się podziały? Skonfiskowane mienie segregowano na obiekty użytkowe, cenne i bezużyteczne. Na przykład szaty liturgiczne z gmachu konsystorza przekazano teatrom. Za użytkowe uznano srebra kościelne sprzedawane później w lombardach w Berlinie, gdzie trafiły 33 skrzynie "od Greisera". Z początkiem wojny duchowni często starali się ukrywać kościelne skarby, część z nich przetrwała, ale i tak sporo ukrywanych wpadło potem w ręce niemieckie.

Przekazy z sali sądowej możemy uzupełnić o inne dane obrazujące rozmiary akcji wymazywania polskości. Wiadomo, że już do końca marca 1940 r. na ziemiach wcielonych do Rzeszy hitlerowcy skontrolowali wszystkie muzea i zbiory kościelne, ponad 500 zamków, majątków ziemskich i siedzib prywatnych. Przestała istnieć kolekcja malarstwa polskiego w Muzeum Wielkopolskim, zamienionym na niemieckie Kaiser-Friedrich Museum. Obrazy wywożono do zbiorów w głąb Rzeszy oraz sprzedawano jako obiekty... mało wartościowe.

Rozgrabione zostały zbiory numizmatyczne i rzemiosła artystycznego, kolekcje sztuki egipskiej i waz antycznych. Do Drezna wywieziona została cenna zbrojownia z zamku w Kórniku. Łupem rabusiów w mundurach i otaczających ich z reguły specjalistów z dziedziny historii sztuki padło - według oficjalnych niemieckich spisów - 1100 obrazów, akwareli i sztychów, 500 sztuk mebli, kilkaset dywanów.

Dodajmy - choć to już inna historia - że natychmiast po wojnie zaczęło się poszukiwanie, odnajdywanie i odzyskiwanie zagrabionych dóbr kultury, chwilami zaskakujące, na ogół żmudne i tak naprawdę nigdy nie zakończone, bo zbyt długa jest lista strat. Część cennych eksponatów i obiektów powróciła, jak skarbiec katedry gnieźnieńskiej, jak wspaniała kolekcja greckich waz ze zbiorów w Gołuchowie, czy zespół piętnasto- i szesnastowiecznych płyt nagrobnych z pracowni Vischerów z katedry poznańskiej. Część zaginęła, jak choćby przypisywany Rubensowi olej "Diana i Kallisto", być może bezpowrotnie.

10 lipca 1946 r., o godz. 9:00, Najwyższy Trybunał Narodowy, pod przewodnictwem profesora Emila Stanisława Rapaporta, skazał oskarżonego Arthura Greisera na karę śmierci, utratę praw publicznych, obywatelskich i honorowych na zawsze oraz konfiskatę całego majątku. Akt oskarżenia wydano w oparciu o dekret z 31 sierpnia 1944 "o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw i znęcania się nad ludnością cywilną oraz dla zdrajców Narodu Polskiego".

Plakat o skazaniu Greisera na śmierć wykonany był w drukarni św. Wojciecha na tej samej maszynie - płaskiej nr 8, na której drukowano czerwone afisze donoszące o egzekucjach Polaków. Prezydent Krajowej Rady Narodowej nie skorzystał z prawa łaski. W dniu 22 lipca 1946 r. o godz. 7:00 - jak pisano "w piękny, lipcowy poranek" - na poznańskiej Cytadeli, na stoku Fortu Winiary, w obecności 100 tys. widzów Arthur Greiser został powieszony. Zwłoki złożono w trumnie, jednej ze specjalnie wykonanych przez Niemców dla mordowanych przez nich Polaków, zachowanej w więzieniu przy ul. Młyńskiej. Była to ostatnia publiczna egzekucja w Polsce.

Poznański poeta Wojciech Bąk napisał w dniu 2 lipca 1946 r. po wysłuchaniu obrończej mowy Greisera: "Pan nie pogwałcił tylko praw - pan pogwałcił źródła wszelkich praw - zasady moralne. To jest o wiele większa zbrodnia".

Marcin Brzeziński

Korzystałem z materiałów publikowanych w "Głosie Wielkopolskim" w czerwcu i lipcu 1946 r., w tym przytaczając fragmentarycznie cytaty oraz z cyklu Włodzimierza Kalickiego "Sztuka zagrabiona" publikowanego w "Magazynie Gazety Wyborczej" w okresie 1998-99, skąd przytoczyłem niektóre dane.

O autorze pojęcia "ludobójstwa" - pojęcia kluczowego dla historii XX wieku - próżno szukać informacji w polskich podręcznikach historii. 68 lat temu Rafał Lemkin, polski prawnik żydowskiego pochodzenia wymyślił ten termin. Pojęcie "ludobójstwo" (genocide, geno: gr. rasa, lud/szczep; cide: łac. zabijanie) zostało po raz pierwszy użyte w literaturze prawniczej w 1944 roku.

Rafał Lemkin w procesie norymberskim był doradcą R.H. Jacksona, głównego oskarżyciela z ramienia USA. Później współtworzył wstępny projekt konwencji w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa podpisanej 9 grudnia 1948 r. W latach 50. był siedmiokrotnie nominowany do Pokojowej Nagrody Nobla.

"Ludobójstwo nie oznacza bynajmniej bezpośredniego zniszczenia pewnego narodu. Oznacza raczej plan rozmaitych działań, skierowanych na zniszczenie istotnych podstaw życia grup narodowych w celu ich zniszczenia. Do tego celu sprawca zmierza przez rozbicie instytucji politycznych i społecznych, kultury, języka, uczuć narodowych, religijnych, możliwości bytu ekonomicznego grup narodowych oraz przez pozbawienie bezpieczeństwa osobistego, wolności, zdrowia, czci, a nawet życia jednostek, które należą do tych grup. Ludobójstwo jest skierowane przeciwko grupom jako całości". ("Le génocide. Revue Internationale de Droit Pénal 1946" No 3-4, s. 371; Gumkowski J., Kułakowski T. "Zbrodniarze hitlerowscy przed Najwyższym Trybunałem Narodowym", Wyd. 2. Warszawa 1965 [w:] www.ipn.gov.pl).

Śródtytuły pochodzą od redakcji portalu INTERIA.PL.