Znaleźli przeciwieństwo déjà vu i dostali Ig Nobla. Pomaga "otrząsnąć się"
Wiele osób doświadczyło uczucia, że jakaś sytuacja już się wydarzyła. To znane wszystkim déjà vu. Ale niewiele osób wie, że istnieje też jego przeciwieństwo, kiedy znana sytuacja wydaje nam się zupełnie nowa. To jamais vu, którego badania otrzymały niedawno Nagrodę Ig Nobla 2023.
Mózg człowieka wciąż pozostaje niezwykłą medyczną ciekawostką. Nasze myśli, odczucia, czy ostatnio badane przeżycia podczas doświadczania śmierci. Naukowcy niezmiennie pracują także nad pamięcią. Ciekawym przykładem działania naszego umysłu jest déjà vu, gdy mamy błędne przekonanie, że daną sytuację już wcześniej doświadczyliśmy. Niedawno odkryto, że to swego rodzaju okno na działanie naszej pamięci. Przeprowadzone badania wskazały, że pojawia się, gdy część mózgu odpowiadająca za poczucie, że coś jest znane, nie synchronizuje się z rzeczywistością, a déjà vu jest swego rodzaju sygnałem ostrzegawczym.
Istnieje przeciwieństwo déjà vu. Czym jest?
Wyobraźcie sobie sytuację (a może jej doświadczyliście), że znana sytuacja, miejsce wydają się nagle nieznane, w pewien sposób nierealne. To właśnie jamais vu. Badania nad zjawiskiem zostały nawet docenione tegoroczną nagrodą Ig Nobla.
Jamais vu jest według badaczy zjawiskiem jeszcze rzadszym od déjà vu. Jego przykładem może być np. patrzenie na znajomą twarz i nagłym uznaniem jej za niezwykłą lub nieznaną, zgubienie orientacji w miejscu, które dobrze się zna, albo spojrzenie na nie "nowymi oczami". Muzycy mogą doświadczyć jamais vu gubiąc się w dobrze znanym fragmencie utworu. Aby dobrze poznać zjawisko, naukowcy postanowili zająć się tym problemem naukowo.
Podczas badań ludzie opisywali sytuacje z życia codziennego. - Na egzaminie poprawnie piszę słowo "apetyt", ale ciągle patrzę na to słowo, ponieważ mam wrażenie, myśl, że może być błędne - określiła jedna z badanych osób. Jeden z naukowców biorących udział w pracach nad jamais vu przyznał, że miał sytuację, która zmusiła go do zjechania na pobocze, ponieważ nagle pojawiła się "nieznajomość pedałów". Chwila odpoczynku na poboczu pozwoliła mu się "zresetować". W codziennym życiu zjawisko może być wywołane przez powtarzanie (np. wielokrotne pisanie jednego słowa) lub wpatrywanie się.
Eksperymenty ujawniły jamais vu. Badacze są zadowoleni z efektów i Ig Nobla
Możliwość wywołania jamais vu badacze postanowili wykorzystać do zbadania zjawiska laboratoryjnie. W pierwszym eksperymencie 94 studentów wielokrotnie pisało to samo słowo, przy czym przygotowano 12 słów do powtarzania, od tak powszechnych jak "drzwi", po rzadziej używane, jak "ruń". Uczestnicy mieli jak najszybciej pisać dane słowo, ale dostali pozwolenie na przerwanie czynności z kilku powodów, m.in. bólu ręki, uczucia znudzenia lub poczucia się "dziwnie".
Okazuje się, że ostatni powód był najczęstszą przyczyną przerwania zadania. Około 70 procent osób przestało pisać przynajmniej raz, ponieważ poczuło coś, co zostało zidentyfikowane jako jamais vu. Uśredniając, następowało ono po jednej minucie, czyli około 33 powtórzeniach i zazwyczaj dotyczyło znanych słów.
W drugim eksperymencie użyto więc tylko jednego słowa "the". Uznano je za najpowszechniejsze. Tym razem 55 procent osób przestało pisać z powodów zgodnych z definicją jamais vu, ale wystarczyło im już średnio 27 powtórzeń. Wśród uzasadnień uczestnicy podawali, że "Wydaje się, że tracą kontrolę nad ręką", słowa "tracą znaczenie, im więcej się na nie patrzy", czy "to nie wydaje się prawdziwe, wygląda, jakby to nie było tak naprawdę słowo, ale ktoś został oszukany, żebym pomyślał, że tak jest".
Naszym wyjątkowym wkładem jest idea, że przemianom i utracie znaczenia w powtórzeniach towarzyszy szczególne uczucie - jamais vu. Jamais vu jest dla Ciebie sygnałem, że coś stało się zbyt automatyczne, zbyt płynne, zbyt powtarzalne. Pomaga nam "otrząsnąć się" z naszego bieżącego przetwarzania, a poczucie nierzeczywistości jest tak na prawdę sprawdzianem rzeczywistości. To logiczne. Nasze systemy poznawcze muszą pozostać elastyczne, pozwalając nam skierować naszą uwagę tam, gdzie jest to potrzebne, zamiast zbyt długo gubić się w powtarzalnych zadaniach.
- Ostatecznie pochlebia nam fakt, że otrzymaliśmy nagrodę Ig Nobla. Laureaci tych nagród są autorami prac naukowych, które "rozśmieszają, a potem skłaniają do myślenia". Mamy nadzieję, że nasza praca nad jamais vu zainspiruje do dalszych badań i jeszcze lepszych spostrzeżeń w najbliższej przyszłości. - podsumowali wyróżnienie.
Nagrodzone Ig Noblem badania nad jamais vu: Chris J. A. Moulin, Nicole Bell, Merita Turunen, Arina Baharin & Akira R. O’Connor (2021) The the the the induction of jamais vu in the laboratory: word alienation and semantic satiation, Memory, 29:7, 933-942, DOI: 10.1080/09658211.2020.1727519
