Bohaterska składnica

Traktat wersalski dał Polsce dostęp do morza. Niewielki i niezagospodarowany skrawek bałtyckiego wybrzeża nie zaspokajał jednak ani gospodarczych, ani militarnych potrzeb Rzeczypospolitej. Nieliczne jednostki polskiej floty wojennej i handlowej zmuszone były więc początkowo bazować w porcie gdańskim oraz w nieprzystosowanym do tego porcie rybackim w Pucku. W dokumencie zapisano także, że Polska może swobodnie korzystać z gdańskiego portu w wypadku wwozu i wywozu sprzętu czy materiału wojennego.

W praktyce wyegzekwowanie tego prawa było niezmiernie trudne, gdyż władze Wolnego Miasta czyniły wiele przeszkód przy przeładunkach materiału wojennego. Aby temu zaradzić, po kilkuletnich dyskusjach na forum Ligi Narodów, w 1924 roku podjęto decyzję, że teren na półwyspie Westerplatte, u ujścia kanału portowego do morza, naprzeciw Nowego Portu (Neufahrwasser), zostanie oddany Polakom, żeby mogli tam dokonywać przeładunku i magazynować sprzęt wojskowy. Dopiero jednak rok później obszar ten oficjalnie przekazano im w bezterminowe i bezpłatne użytkowanie.

W celu zapewnienia bezpieczeństwa wojskowym transportom na początku grudnia 1925 roku Liga Narodów przyznała Polsce prawo do utrzymywania na Westerplatte stałej załogi wojskowej. Półtora miesiąca później, 18 stycznia 1926 roku, na trałowcu ORP "Mewa" przybył tam oddział Wojska Polskiego, który zaczął pełnić służbę wartowniczą. W ten sposób powstała na Westerplatte Wojskowa Składnica Tranzytowa, strzeżona przez 88 żołnierzy, w tym dwóch oficerów.

Wraz z rozbudową portu gdyńskiego składnica na Westerplatte traciła na znaczeniu. Szybciej i bezpieczniej można było bowiem dokonywać przeładunków materiału wojennego w Gdyni. Mimo to władze polskie nie zamierzały likwidować składnicy. Przemawiała za tym racja stanu - obecność polskich żołnierzy na Westerplatte świadczyła o tym, że Polska nie zamierza rezygnować ze swoich praw do Gdańska i - jak to ujął minister spraw zagranicznych Józef Beck, przemawiając w sejmie 5 maja 1939 roku - "od Bałtyku [...] odepchnąć się nie da".

Dlatego też na początku lat trzydziestych zaczęto składnicę modernizować. Do 1932 roku żołnierze mieszkali i pełnili służbę w prowizorycznych drewnianych koszarach i wartowniach, a ich uzbrojeniem była jedynie ręczna broń strzelecka. Zbudowano więc koszary z betonowymi stropami i piwnicami oraz ceglano-betonowe wartownie. Usytuowano je w taki sposób, aby zainstalowana w nich broń maszynowa tworzyła jednolity system ognia, trudny do przeniknięcia przez napastnika.

Wartownie zabezpieczono zasiekami z drutu kolczastego, zadbano też o zieleń, która miała utrudnić Niemcom rozpoznanie wzrokowe i lotnicze obszaru składnicy.

W ostatnich miesiącach przed wybuchem wojny wzmocniono liczebnie załogę, która wraz z pracownikami wojska liczyła ponad 200 osób. Uzupełniono również uzbrojenie: dostarczono działo polowe 75 milimetrów, dwa przeciwpancerne 36 milimetrów oraz cztery moździerze kalibru 81 milimetrów.

Generał major Friedrich Georg Eberhardt, któremu od 1 kwietnia 1939 roku podlegały siły zbrojne Wolnego Miasta Gdańska (w ich skład wchodziły 1 i 2 Pułk Landespolizei, formacja SS "Heimwehr Danzig" oraz kilka mniejszych samodzielnych oddziałów), zdawał sobie sprawę z tego, że atak na polskie wartownie, obsadzone stałymi załogami uzbrojonymi w karabiny maszynowe i osłonięte zasiekami z drutu kolczastego, może zakończyć się dużymi stratami. Nie widział przy tym konieczności takiego działania. Dlatego też na naradzie, która odbyła się 25 sierpnia o godzinie 16.15 na pokładzie pancernika "Schleswig-Holstein", poinformował jego dowódcę komandora Gustava Kleikampa, że nie zamierza atakować składnicy, tylko ją zablokować.

Kleikamp zaproponował Eberhardtowi, że zdobędzie Westerplatte własnymi siłami, kierując do boju znajdującą się na okręcie 1 Kompanię Szturmową VII Oddziału Artylerii Morskiej ze Świnoujścia pod dowództwem porucznika Wilhelma Heningsena. Komandor prawdopodobnie liczył, że kompania osiągnie błyskawiczny sukces, a on sam zasłuży na pochwały przełożonych. Dziwić musi ta pewność, gdyż nie miał on pełnej wiedzy o organizacji obrony składnicy.

Dopiero kilka godzin wcześniej, 25 sierpnia o godzinie 10.40, jego okręt wpłynął do Gdańska i zacumował w kanale portowym, w miejscu odległym około 200 metrów od polskich pozycji, prawie naprzeciw Wartowni numer 2. W ciągu kilku dni Niemcy próbowali zebrać dodatkowe informacje, ale zwiad powietrzny i obserwacja od strony Nowego Portu niewiele dały. Zauważono tylko stanowiska broni maszynowej przy murze okalającym składnicę.

Ta niewiedza zemściła się już pierwszego dnia wojny i kosztowała życie wielu niemieckich marynarzy. W wydanym 31 sierpnia rozkazie komandor Kleikamp oceniał, że Westerplatte jest obsadzone załogą liczącą 150-200 ludzi, która dysponuje tylko bronią ręczną i lekkimi karabinami maszynowymi. Beztrosko sądził więc, że po kilkuminutowym ostrzale okrętowej artylerii (cztery działa kalibru 280 milimetrów, dwanaście kalibru 150 milimetrów, cztery kalibru 88 milimetrów, cztery działa przeciwlotnicze kalibru 37 milimetrów i trzy kalibru 20 milimetrów) umocnienia i przeszkody inżynieryjne zostaną zburzone, a załoga nie będzie w stanie stawić skutecznego oporu nacierającym szturmowcom porucznika Heningsena.

W piątek 1 września o godzinie drugiej w nocy kompanię szturmową wyokrętowano z pancernika. W ciągu dwóch godzin zajęła stanowiska wyjściowe do natarcia, na północ od Wisłoujścia. Na pozycjach znalazły się także pozostałe siły. O 4.47 na pancerniku "Schleswig-Holstein" komandor Kleikamp wydał rozkaz: "Rozpocząć ostrzał". Minutę później pociski spadły na teren składnicy. W trakcie siedmiominutowej nawały pionierzy z kompanii szturmowej wysadzili w niektórych miejscach mur okalający Westerplatte, aby ułatwić własnej piechocie wdarcie się do wewnątrz. Uderzyła ona od wschodu przez zniszczoną bramę kolejową i wyłomy w murze. Bardzo szybko jednak celny ostrzał z karabinów maszynowych prowadzony z placówek "Prom" i "Wał" załamał jej atak. Po półtoragodzinnej wymianie ognia musiała się ona wycofać na stanowiska wyjściowe.

Zginęło około 50 ludzi.

O godzinie 7.40 działa pancernika ponownie otworzyły ogień, starając się w pierwszej kolejności unieszkodliwić placówkę "Prom", która zadała największe straty kompanii szturmowej. O godzinie 8.55 Kleikamp rozkazał przerwać ogień. Do natarcia ponownie ruszyła kompania szturmowa marynarki wzmocniona plutonem SS "Heimwehr Danzig" (60 ludzi z bronią maszynową). W pierwszej fazie udało im się wedrzeć w głąb składnicy, wykorzystując chwilową dezorganizację obrony, gdyż pociski artyleryjskie zniszczyły umocnienia "Promu".

W krytycznym momencie weszły jednak do akcji polskie moździerze, których pociski załamały niemieckie natarcie. O godzinie 12.33 dowódca niemieckiej kompanii porucznik Heningsen został ciężko ranny w brzuch i zmarł jeszcze na Westerplatte. Dowództwo przejął po nim porucznik Walter Richard Schug. Mógł on jedynie zarządzić odwrót resztek kompanii z obszaru składnicy. Wcześniej, bo o 11.40, na stanowiska wyjściowe wycofał się pluton SS. O natychmiastowym wznowieniu natarcia nie było mowy.

Niemiecka kompania była wykrwawiona (tylko w tym drugim ataku zginęło lub zostało rannych 70 ludzi) i wstrząśnięta poniesioną klęską. Jej morale zostało poważnie nadwerężone.

Niemieckie natarcia przeprowadzane 1 września od świtu do godziny 14.00 zakończyły się dla najeźdźcy wielkimi stratami. Kolejne ataki mogły tylko powiększyć ten krwawy rejestr, w którym znalazło się już kilkudziesięciu zabitych i 120 rannych. W tej sytuacji komandor Kleikamp przesunął kolejny szturm na 3 września.

Najpierw bombowce miały zniszczyć z powietrza "co najmniej 20 betonowych bunkrów najnowszego typu z podziemną komunikacją", co powinno pomóc w zdobyciu "podziemnego fortu" Westerplatte. I tak w ciągu kilkunastu godzin niemiecki dowódca radykalnie zmienił swoją ocenę możliwości obronnych polskiej załogi składnicy: przestał je lekceważyć, a zaczął doceniać, a nawet przeceniać.

Waldemar Rezmer

Śródtytuły pochodzą od redakcji portalu INTERIA,PL.