Drony zmieniły definicję honoru i odwagi

Od dziesięciu lat Amerykanie przeprowadzają operacje typu targeted killing z użyciem uzbrojonych samolotów bezzałogowych. Czy dziś nadal mogą one być traktowane jako odpowiedź na atak z 11 września 2001 roku?

- To pytanie zadaje sobie cały świat: w jakim stopniu organizatorzy ataków z 11 września są powiązani z tymi, z którymi dziś walczą Amerykanie, na przykład z Omarem al-Baszirem w Sudanie, z terrorystami w Jemenie czy talibami z Pakistanu i Afganistanu?

- W USA podnosi się wiele głosów, by zaktualizować rezolucję przyjętą przez Kongres po 11 września, która upoważnia prezydenta do stosowania wszelkich koniecznych środków w celu zapobiegania działaniom terrorystycznym wymierzonym przeciwko Stanom Zjednoczonym. Aby w niej wręcz wpisać, kto dziś jest prawdziwym wrogiem USA. Amerykanie powołują się także na artykuł 51 "Karty Narodów Zjednoczonych". Przyznaje on prawo każdemu państwu członkowskiemu, przeciwko któremu dokonano zbrojnej napaści, do "indywidualnej lub zbiorowej samoobrony, zanim Rada Bezpieczeństwa zastosuje środki, konieczne dla utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa".

Dlaczego amerykański rząd nie musi pytać Kongresu o zgodę, jeśli używa dronów do zabijania terrorystów, a występuje o nią, gdy wysyła 100 żołnierzy z misją szkoleniową do Ugandy?

- Według "New York Timesa", nie ma spisanych zasad, według których powstaje lista celów, czyli osób, które drony mogą zaatakować poza polem bitwy. Akceptuje je prezydent Barack Obama. Na wykorzystywanie bezzałogowców miała wpływ rezolucja przyjęta po wojnie w Wietnamie (War Powers Resolution). Stanowi ona, że prezydent może wykorzystać siły zbrojne bez zgody Kongresu w sumie przez 90 dni.

- Stąd specyficzny rozwój amerykańskiego sprzętu wojskowego - chodzi o to, by uderzyć zdecydowanie i szybko się wycofać - oraz chęć do używania bezzałogowców. W tej rezolucji zapisano między innymi, że zgoda Kongresu nie jest wymagana, jeśli amerykańscy żołnierze nie są narażeni na poważne niebezpieczeństwo - taki casus mieliśmy w Libii. Administracja odstąpiła od zapytania Kongresu, bo uznała, że działania sił specjalnych nie są regularnymi działaniami sił zbrojnych.

Nie ma znaczenia, na jakim obszarze użyje się dronów?

- Mamy problem z amerykańskim podejściem do prowadzenia działań wojennych poza teatrem działań zbrojnych. Nikt nie ma wątpliwości, że Amerykanie korzystają z dronów w Afganistanie.

- Brytyjczycy od początku 2011 do połowy 2014 roku przeprowadzili za ich pomocą więcej ataków niż z wykorzystaniem samolotów załogowych. Nie budzi to naszego etycznego oporu, bo jest to pole walki. Problem pojawia się tam, gdzie drony działają poza obszarem wojennym, bo de facto nie wiadomo, kto jest uprawnionym celem ataku.

Celem są terroryści. Drony pozbawiły życia kilkunastu przywódców Al-Kaidy, ale - jak wykazała analiza New America Foundation - przez przypadek lub pomyłkę zginęła co trzecia ofiara. Czy można zatem usprawiedliwić zabicie cywilów atakiem na terrorystę?

- W prawie wojennym jest zapis, że straty cywilne są uzasadnione, gdy nie ma innej możliwości niż atak wojskowy. Trudno jednak etycznie uzasadnić takie postępowanie. Według niektórych raportów straty cywilne to niewielki procent. Human Rights Watch natomiast twierdzi, że w atakach życie straciło ponad 1500 cywilów. Trudno zweryfikować takie dane, bo jak ustalić, czy wystrzelona rakieta pochodzi z F-15 czy z drona, i kto rzeczywiście padł ofiarą ataku.

- Amerykanie przyznali się do kilku akcji w Jemenie, po których wypłacali odszkodowania. Obrońcy użycia bezzałogowców mówią, że kierowane laserowo bomby GBU-12 Paveway II oraz rakiety Hellfire, ze względu na mniejsze głowice bojowe, mają o wiele mniejszą moc niszczenia niż te przenoszone przez samoloty konwencjonalne. Drony zwiększają też precyzję uderzenia - to jeden z argumentów za tym, że celem nie jest mordowanie wszystkich dookoła, lecz selektywne zabijanie tych, którzy są uprawnionym czy uzasadnionym celem ataku.

To inny sposób zabijania. Pilot nie zrzuca bomby, lecz operator naciska guzik. Z zaskoczeniem przeczytałam o badaniach, że psychozami z powodu lęku przed atakiem drona są dotknięci nie tylko na przykład mieszkańcy Pakistanu, lecz także operatorzy bezzałogowców.

- Muszę przyznać, że dziwnie czułem się podczas pobytu w Izraelu i w Strefie Gazy, gdy nad moją głową krążyło coś, co mogło mnie zabić. Bzyk, który ciągle słyszałem, nie był przyjemny. Izraelczycy nigdy się nie przyznali, że przeprowadzają ataki za pomocą samolotów bezzałogowych, choć wiele na to wskazuje. Dopiero teraz pojawiają się pierwsze prace na temat PTSD operatorów samolotów bezzałogowych oraz ludności wystawionej na działanie dronów.

- Nie ma na razie badań, które potwierdzałyby, że wszyscy piloci bezzałogowców cierpią na takie schorzenia. Są natomiast ciekawe badania z 2012 roku, przeprowadzone w Pakistanie przez psychiatrów Uniwersytetu Stanforda. Otóż miejscowi mówią o życiu "pod dronami" i o permanentnym poczuciu zagrożenia. Okazuje się, że ci ludzie częściej niż inni zapadają na neurozę i psychozę. Filozof Tomasz Hobbes pisał w "Lewiatanie", że największym lękiem, który towarzyszy ludzkiej egzystencji, jest strach przed gwałtowną i nagłą śmiercią. Śmierć z ręki pilota bezzałogowca jest właśnie taka.

A co z operatorami dronów, którzy zapadają na zespół stresu bojowego?

- Oficjalnie władze amerykańskie o tym nie mówią. Rok temu jedna z polskich gazet przedrukowała wywiad amerykańskiego pilota Brandona Bryanta, który opowiadał, jak wygląda śmierć człowieka na ekranie termowizyjnym. Na takim monitorze jest on biały, bo ciało wydziela ciepło. Po odpaleniu rakiety pilot widział, jak ta biel przechodzi w szarość, aż zlewa się z tłem. Nie wiem, w jakim stopniu szkolenie może przygotować żołnierzy na takie obrazy. Piloci bezzałogowców to przeważnie młodzi ludzie.

Czy prawo nadąża za rozwojem technologii? Czy użycie dronów "do likwidacji celu" z powietrza da się obronić na gruncie prawa międzynarodowego?

- Odpowiem tak: oficjalnie władze Pakistanu twierdzą, że ataki dronów to pogwałcenie suwerenności. 20 lat temu informacja, że jeden kraj zabija dwa tysiące obywateli drugiego, oznaczałaby wojnę. Dziś oba państwa są sojusznikami. Administracja amerykańska natomiast uważa, że ataki dronów są legalne, ponieważ po 11 września świat stał się obszarem walki z Al-Kaidą, tym samym na całym globie obowiązuje prawo konfliktów zbrojnych. Ponadto USA i Izrael sprzeciwiają się eksterytorialnemu stosowaniu praw człowieka. Innymi słowy, nie uznają, że te prawa obowiązują poza ich terytorium.

- Co ciekawe, Stany Zjednoczone nie są stroną statutu rzymskiego, powołującego do życia Międzynarodowy Trybunał Karny z siedzibą w Hadze, który został stworzony z myślą o osądzaniu pojedynczych osób za najcięższe zbrodnie (za zbrodnie wojenne). Amerykanie, obawiając się osądzenia między innymi pilotów samolotów bezzałogowych, zadeklarowali nawet, że są w stanie odbić swego obywatela z Hagi, jeżeli zostałby postawiony przed tym trybunałem.

- Warto zauważyć, że drony operują dziś w Afganistanie i Pakistanie, Jemenie, Somalii, czyli w krajach bez skutecznej obrony przeciwlotniczej. Jeżeli na współczesnym polu walki dron nie ma odpowiedniego wsparcia, zostaje natychmiast zestrzelony. Dobrze ilustruje to sytuacja Izraela, gdzie zestrzelono już mnóstwo dronów wysłanych przez Hezbollah i Hamas.

Kogo można pociągnąć do odpowiedzialności, gdy dron zabije kogoś przez pomyłkę?

- Systemy autonomiczne nie są podmiotami moralnymi, więc nie mogą ponosić odpowiedzialności za własne działania. Za popełnione zbrodnie wojenne nie odpowiada technologia, lecz człowiek - osoby wydające rozkaz i go wykonujące. W wypadku odpowiedzialności za działanie robotów nie jest do końca jasne, kto miałby to być. Zależnie od okoliczności winny może być programista danego systemu, inżynier, który go zaprojektował, żołnierz nadzorujący robota w terenie, dowodzący generał czy polityk, który rozpoczął wojnę i zgodził się na zastosowanie bezzałogowców.

Czy roboty staną się etyczne, jeśli zostaną wyposażone w oprogramowanie zmuszające je do przestrzegania praw wojny?

- Robot nie gwałci i się nie mści, ale jak ma odróżnić taliba od zwykłego Afgańczyka? W USA są prowadzone badania, między innymi przez Ronalda Arkina, na temat przełożenia kodeksu etycznego na język binarny, który miałby humanitaryzować działania wojenne. Gdy pokonamy ograniczenia związane na przykład z mocą obliczeniową, gdy będziemy programować komputery nie w sposób zero-jedynkowy, wówczas być może maszyny będą wykonywały działania wojenne lepiej i bezpieczniej niż ludzie.

- Ważna będzie kooperacja człowiek - maszyna. Samolotom z załogą będą wówczas towarzyszyły zsynchronizowane z nimi drony. W nieodległej przyszłości żołnierz będzie wydawać polecenia maszynom, które będą w stanie wykonać je samodzielnie, na przykład przeprowadzić atak lub przeszukać budynek.

Wyobrażam sobie, że w czasie jakiegoś zagrożenia chemicznego do akcji pierwsze wkraczają roboty i to one ocenią, czy mogą tam wejść ludzie. To co Pan mówi oznacza jednak, że w przyszłości spotkamy się nie z ratownikami, ale z robotami, które zaczną wydawać nam polecenia.

- Podejrzewam, że żyjącym obecnie ludziom trudno byłoby się bezdyskusyjnie podporządkować. Inny przykład. Wyobraźmy sobie misję pokojową w jakimś kraju afrykańskim, gdzie maszyny rozdają pomoc humanitarną. Za 30 lat zamiast żołnierzy w takie miejsce zostaną wysłane roboty, które zaprowadzą porządek i będą tylko obsługiwane przez personel. Jak wtedy ludzie zareagują na taką maszynę?

- Interesujący jest również sposób, w jaki dwie strony konfliktu postrzegają bezzałogowce. Islamiści widzą w stosowaniu ich przez "zgniły Zachód" oznakę słabości. Amerykanie patrzą na to diametralnie inaczej i zdają się mówić: mamy przewagę technologiczną, zmiażdżymy wroga. Islamiści natomiast odpowiadają: oni się nas boją, dlatego wysyłają maszyny.

To dziś, a za kilkadziesiąt lat?

- Już w filmie Stanleya Kubricka "Odyseja kosmiczna" pytamy, gdzie są granice. Mamy też trzy prawa robotyki Isaaca Asimova, mówiące w uproszczeniu: robot nie może skrzywdzić człowieka, robot musi być posłuszny rozkazom człowieka, robot musi chronić sam siebie, nie narażając przy tym człowieka.

- Warto też zauważyć, że inne podejście do robotów mają Amerykanie - przypomnę na przykład siejącego zagładę terminatora, a inne Japończycy, dla których są to maszyny chroniące ludzkość, jak w "Godzilli". Można zaryzykować stwierdzenie, że bariera kulturowa, aby roboty były bardziej autonomiczne, na Dalekim Wschodzie jest niżej postawiona niż w Europie. Gdy Chińczycy się zastanawiali, jak zlikwidować jednego z bossów mafijnych w delcie Mekongu, zdecydowali się na tradycyjną metodę, a nie bezzałogową.

Kiedy przekroczymy Rubikon, bo decyzję o wyborze i zniszczeniu celu podejmie pokładowy komputer?

- W pewnych sferach życia będziemy zastępowani przez maszyny, na przykład w transporcie. Już dziś niektóre decyzje podejmują maszyny. Za przykład mogą posłużyć różnego rodzaju autopiloty, systemy broni przeciwartyleryjskiej i antyrakietowej C-RAM. Samsung opracował system wartowniczy SGR-A1, który ma zostać zamontowany na granicy między Koreą Południową a Północną.

- Będzie on mógł działać w trybie autonomicznym i samodzielnie podejmować decyzje na temat otwarcia ognia. Amerykanie w priorytetach rozwoju systemów bezzałogowych na wysokim miejscu mają ich autonomię. Jest ona bowiem potrzebna, aby robot mógł współpracować z człowiekiem. Chodzi także o to, aby operować formacjami (rojami) robotów, które będą w stanie wykonać misje. Jest to konieczne na przykład po to, by maszyny się nie zderzały. Przyszłość robotyki widzę też w tak zwanej modularności, czyli możliwości każdorazowego konfigurowania (na przykład przezbrajania) platform robotycznych, tak aby mogły sprostać wymogom pola walki.

Gdzie jest granica traktowania maszyn jako maszyn?

- W marcu 2014 roku powstał pierwszy artykuł napisany przez robota. W czerwcu tego roku po raz pierwszy program komputerowy zaliczył tak zwany test Turinga. Odpowiedział na zestaw prostych pytań, a część zadających je osób nie zorientowała się, że rozmawiają z maszyną. Robotami są też pliki Boot w internecie - programy wykonują automatycznie pewne czynności, na przykład przelewy bankowe. Badania pokazują, że ponad 51% ruchu w sieci jest generowane właśnie przez nie.

Czy zgadza się pan z opinią, że uzbrojone drony to broń "etycznie neutralna"?

- Od wynalezienia łuku i kuszy rewolucja w dziedzinie wojskowości ma jeden kierunek - oddalać niebezpieczeństwo od własnego żołnierza i maksymalizować straty wroga. Roboty są krokiem w tym kierunku. Papież Urban V zakazał rycerzom używania kuszy. Także U-Booty były potępiane jako broń nieetyczna.

- Gdy człowiek steruje maszyną i podejmuje decyzję o ataku, ta sytuacja pod względem etycznym niczym się nie różni od ataku drona. To, w jaki sposób morduje się ludzi, jest dla mnie wtórne wobec faktu, że ktoś stracił życie. Wymiar technologiczny robotyki nie jest najważniejszy. To kolejny krok w ewolucji.

- Istotne, abyśmy starali się tę technologię włączać w istniejące ramy prawne i normy etyczne. Nie widzę silnych argumentów na to, aby drony przestały latać, ale musimy znaleźć odpowiedzi na dziesiątki pytań. Problemami są: brak prawnych zasad, urazy psychiczne, na jakie mogą cierpieć cywile, czy PTSD u żołnierzy.

Może kończy się czas załogowych myśliwców?

- Amerykanie eksploatują największą liczbę samolotów bezzałogowych na świecie. Najgłośniej jest oczywiście o tych, które wykonują zadania bojowe (np. MQ-9 Reaper czy RQ-1 Predator). Są one wykorzystywane przez siły powietrzne USA, Połączone Dowództwo Operacji Specjalnych i Centralną Agencję Wywiadowczą. W 2011 roku na 600 szkolonych pilotów, 350 było przyszłymi pilotami samolotów bezzałogowych. W Stanach Zjednoczonych panuje opinia, że w ciągu ostatnich trzech lat urodził się ostatni pilot myśliwca.

To może czekają nas naziemne walki dronów?

- Skupiamy się na dronach w powietrzu, a przecież mamy drony w kosmosie - bo czymże innym jest łazik marsjański? Są bezzałogowce nawodne i podwodne, a także naziemne, niektórzy mówią też o podziemnych. Dziś czekamy na nowego Steve’a Jobsa, który skomercjalizuje naziemne urządzenia w jeszcze większym stopniu niż się to dzieje. Wpuszczamy roboty do naszych domów - firma iRobot sprzedała kilkanaście milionów maszyn do sprzątania. Kolejnym krokiem będzie automatyzacja i autonomizacja transportu oraz sektora medycznego, czyli roboty operujące na odległość.

- Transport bezzałogowy w rejonie działań zbrojnych nie naraża na niebezpieczeństwo żołnierzy. Amerykanie już dziś korzystają z bezzałogowego śmigłowca K-MAX, który dostarcza do wysuniętych posterunków ekwipunek. Drugim obok autonomizacji ważnym krokiem w rozwoju będzie miniaturyzacja, która pozwoli wykorzystać latające systemy do działań naziemnych. Ważący około czterech kilogramów dron Switchblade to w rzeczywistości latająca bomba. Może razić cel w obrębie kilku kilometrów, gdy na przykład wleci przez okno.

Czy Amerykanie traktują operatorów dronów tak samo, jak pilotów samolotów załogowych?

- W lutym 2013 roku Amerykanie chcieli wprowadzić nowe odznaczenia dla pilotów samolotów bezzałogowych oraz dla tych, którzy prowadzą działania ofensywne w cyberprzestrzeni.

- Jeden z żołnierzy, zwolennik tego pomysłu, zadał pytanie: czym właściwie różni się sytuacja operującego na wysokości kilku kilometrów pilota F-16, który znajduje się kilka kilometrów od pola walki i odpala rakietę, od sytuacji pilota samolotu bezzałogowego? Uznał, że niczym, dlatego oba rodzaje służby powinny być traktowane tak samo, wobec czego piloci bezzałogowców zasługują na odznaczenia.

- Przez media przetoczyła się wówczas debata, jak można odznaczać ich medalem, który jest wyżej w hierarchii niż Brązowa Gwiazda z literą V (przyznawana za odwagę w obliczu wroga, bohaterstwo lub przykładną służbę na polu walki) i Purpurowe Serce (przyznawane pośmiertnie lub za odniesione rany w trakcie służby wojskowej).

Może powinniśmy się zastanowić, czy odwaga i honor na polu walki nadal znaczą to samo co kiedyś?

- Po tej dyskusji Amerykanie zmienili instrukcję przyznawania odznaczeń wojskowych, mówiącą o tym, jaki medal jest za co przyznawany. Na jej końcu znajdował się słownik, który definiował bohaterstwo na polu walki - w maju 2013 roku wykreślono tę definicję. Wydaje się, że to celowe działanie, które ma otworzyć drzwi dla operatorów dronów. W USA nie ma jasnej ścieżki odznaczeń dla operatorów nowych typów broni, bo to nowa struktura - obok armii lądowej, lotnictwa i marynarki. Tak, to roboty wpłynęły na to, że musimy zastanowić się nad tym, co oznacza ludzka odwaga, bohaterstwo i honor.

*  *  *

Dr Błażej Sajduk jest prorektorem Wyższej Szkoły Europejskiej im. ks. J. Tischnera w Krakowie oraz pracownikiem Wydziału Studiów Międzynarodowych i Politycznych Uniwersytetu Jagiellońskiego.