Marzenia o własnej gwieździe

Jeśli w internetową wyszukiwarkę wpiszemy hasło "name a star", otrzymamy setki tysięcy wyników. Jakiż ocean możliwości otwiera się przed nami! Możemy nazwać gwiazdę z dowolnej konstelacji, otrzymać mapę z "naszą" gwiazdą, a nawet stosowny certyfikat. Dla wybrednych jest też możliwość nazwania jednego z pierścieni Jowisza, Saturna, Urana lub Neptuna. Wszystkie te atrakcje mają tylko jedną wadę: obiekt będzie pod nową nazwą znany tylko nam, a w najlepszym przypadku - pracownikom przedsiębiorczej firmy, sprzedającej certyfikaty. A gdybyśmy chcieli nazwać jakiś obiekt astronomiczny naprawdę, tak aby jego nazwa trafiła również do astronomów i innych zainteresowanych? Droga do tego celu, choć wyboista, może okazać się interesująca.

Oficjalne nazwy nadaje obiektom astronomicznym Międzynarodowa Unia Astronomiczna (International Astronomical Union, IAU). Początkowo jej działania były stosunkowo łatwe: w 1922 roku ostatecznie ustalono nazwy gwiazdozbiorów, a w 1930 - ich granice. Od tej pory Unia musi się jednak zajmować ogromną liczbą obiektów, które odwiedzają nasze niebo. Aby w nazewnictwie nie było chaosu, wprowadzono więc dość ścisłe reguły.

O "własną" nazwę najłatwiej, gdy jest się poszukiwaczem komet. Zwyczajowo, nowo odkryta kometa otrzymuje z czasem nazwę, której główny fragment jest nazwiskiem odkrywcy. Dotyczy to jednak tylko komet odkrytych w wyniku bezpośrednich obserwacji. Komety odnalezione na zdjęciach wykonanych w ramach wielkich projektów (np. przegląd nieba SDSS) lub misji kosmicznych (chociażby zdjęcia SOHO) otrzymują nazwę związaną ze źródłem pochodzenia zdjęcia.

Kolejna szansa na nazwę naszego pomysłu w kosmosie wiąże się z odkryciem planetoidy. Niestety, swojego nazwiska w ten sposób nie upamiętnimy. Odkrywcy planetoid mogą jednak zgłosić propozycję nazwy obiektu, która często zostaje uwzględniona. Trzeba się będzie sporo naczekać: nazwy nadaje się tylko planetoidom, których orbitę poznano względnie dokładnie. Oznacza to, że - zwłaszcza w przypadku planetoid z wnętrza układu - często muszą one co najmniej dwu-, trzykrotnie zbliżyć się na minimalną odległość od Słońca, co może zabrać kilkanaście lat.

Gdy IAU uzna, że wiedza na temat nowo odkrytego obiektu jest wystarczająca, aby nie pomylić go już nigdy z innym ciałem niebieskim, nadaje mu numer i czeka na propozycję nazwy. Odkrywca ma na jej złożenie 10 lat. Oczywiście nie powinna się ona powtarzać z nazwami innych planetoid, a najlepiej - różnić się także od nazw satelitów planet. Obiekty o tych samych imionach wprawdzie istnieją, nie budzą jednak entuzjazmu astronomów.

Takie same nazwy noszą np. planetoida 52 Europa i jeden z księżyców Jowisza, na niebie znajdziemy dwie Amalteje i Ledy, dwóch Proteuszów itd. Jeszcze częściej dwa ciała o tej samej nazwie różni tylko przyjęta pisownia. Tak jest w przypadku Callisto i Kallisto oraz planetoidy Nyx i plutonowego księżyca Nix. Inwencja twórców wcale się na tym nie kończy: ta sama osoba może być upamiętniona na kilka sposobów. Szczególną estymą uczeni zdają się darzyć boginię mądrości, która przemierza niebo jako Minerwa, Atena i Pallas.

Jeśli i nam uda się odkryć planetoidę, pamiętajmy o kilku prostych regułach. Jej nazwa nie powinna być dłuższa niż 16 znaków, w miarę możliwości jednowyrazowa (choć niebo przemierza m.in. 9007 James Bond). Jeśli chcemy upamiętnić wybranego przez nas Ukochanego Wodza, musimy z tym odczekać co najmniej sto lat od jego śmierci, jeśli jednak zamierzamy uwiecznić słynnego badacza lub artystę, okres ten skraca się do... trzech lat. Nie liczmy też na możliwość zapisania w kosmosie Zawsze Coca-Cola - nazwy mają być niekomercyjne. Dodatkowo Unia nie zaleca upamiętniania ukochanych zwierzątek domowych (choć trzeba uczciwie przyznać, że kilka ich skalistych pomników jednak krąży wokół Słońca).

Wszystkie te reguły to tylko przygrywka do toru przeszkód, jaki musi pokonać odkrywca planetoidy należącej do jakiejś większej, dobrze określonej grupy. Poruszające się po podobnej do Jowisza orbicie, odległe odeń o 60 stopni planetoidy z grupy Trojan mają nazwy będące imionami wojowników z Troi oraz oblegających ich Greków. Centaurom, poruszającym się pomiędzy orbitami Saturna i Neptuna, nadaje się nazwy kolejnych ludzi-koni, a cubewanom - obiektom poruszającym się po stabilnych torach za orbitą Neptuna - pochodzące z różnych kultur imiona bóstw kreacji.

Również najbliższym, przecinającym orbitę Ziemi planetoidom nadaje się zwykle imiona mitologiczne. Mimo tych utrudnień udało się już nazwać kilkanaście tysięcy planetoid. Na niebie krążą więc zgodnie Bellagio, Cervantes, Habsburg, Hohenzollern, Talent i DNA. A także: Annagerman, Domeyko, Korczak i Lem.

Nie każdy ma szansę odkryć planetoidę. Na "własną" nazwę w kosmosie można jednak zasłużyć inaczej. Coraz dokładniejsze badania powierzchni planet i ich księżyców sprawiły, że poznajemy coraz więcej widocznych na ich powierzchni struktur: gór, nizin, a w przypadku Tytana, nawet jezior, które należałoby nazwać. Z zasady nazywa się tylko obiekty istotne naukowo, a przy tym o rozmiarach przekraczających 100 m. Ciągle jednak liczba potrzebnych nazw jest ogromna. Ich propozycje może złożyć każdy. Naturalnie, nie mogą być one dowolne. Kiedyś problemy wiązały się zresztą nawet z nazewnictwem samych planet.

Planeta jaka jest, każdy widzi. Tak przynajmniej było do 1781 roku, kiedy do grona obiegających Słońce, znanych od dawna globów - Merkurego, Wenus, Ziemi, Marsa, Jowisza i Saturna - dołączył Uran. Wkrótce potem, 1 stycznia 1801 roku, odkryto kolejną, ósmą planetę. Była nią Ceres, niemal tysiąckilometrowy obiekt, którego orbita mieści się między torami Marsa i Jowisza. Układ Słoneczny wydawał się wówczas w pełni zbadany. Na cześć obu nowych planet nazwano właśnie odkryte pierwiastki - uran i cer (zwyczaj ten stał się później tradycją). Komplikacje pojawiły się wraz z odkryciem kolejnych, zbliżonych orbitą do Ceres ciał. I choć z rozpędu miano planety i kolejny pierwiastek dostały się też Pallas, już w połowie XIX wieku oba ciała utraciły status planety. Ósmą z nich został za to Neptun, do którego odkrycia w 1846 roku przyczyniła się analiza zakłóceń, jakie wprowadzał do ruchu Urana. Nazwanie Plutona dopełniło mitologicznej tradycji, ale wciąż pozostały setki bezimiennych księżyców i struktur topograficznych na powierzchniach znanych globów. Jak poradzono sobie z tym problemem? Spójrzmy, jak nazywać obiekty w otoczeniu poszczególnych planet.

Merkury, krążący najbliżej Słońca, niesie na swej powierzchni obiekty o "ognistych" nazwach - góry nazwano słowami oznaczającymi gorąco w różnych językach. Oprócz ognia, na Merkurym odnajdziemy nazwiska badaczy tej planety, nazwy badających ją radioteleskopów, a także słynnych statków i pojazdów różnych wypraw odkrywczych i naukowych.

Całą Wenus poświęcono kobietom. Jej powierzchnię tworzą struktury nazwane imionami bogiń płodności, polowania i nieba, wojny i księżyca. Duże kratery noszą imiona słynnych kobiet, małe, poniżej 20 km średnicy - popularne imiona kobiece. Długie kotliny - imiona Wenus w różnych kulturach, zaś małe - imiona bogiń rzecznych.

Księżyc, Luna, Selene to najlepiej znane nazwy naszego satelity, uwiecznione również w wielu określeniach pochodnych. Mamy więc odpowiednik geografii: selenografię, selenologię, a także - na pamiątkę po rzadziej używanym imieniu Cynthia (przydomku Artemidy, bogini Księżyca) - pericynthion, czyli miejsce na orbicie wokół-księżycowej najbliższe Lunie.

Nazwy na powierzchni Księżyca powstawały od stuleci, gdyż największe struktury na jego powierzchni widać nawet gołym okiem. Początkowo ich większość była związana z pogodą. Mamy więc księżycowy Ocean Burz, Morza Chmur i Deszczów, a także Zatokę Tęczy. Z czasem zaczęto nazywać księżycowe kratery. Używano w tym celu nazwisk słynnych Ziemian, najczęściej naukowców. Od niedawna na Księżycu istnieją też zakątki pamięci: kratery w pobliżu Mare Moscoviense noszą imiona zmarłych kosmonautów, w pobliżu krateru Apollo - amerykańskich astronautów. Oby jak najdłużej nie był potrzebny kolejny taki zakątek!

Największym marsjańskim kraterom przyporządkowano nazwiska słynnych badaczy i pisarzy zajmujących się Marsem, mniejszym, poniżej 60 km średnicy - nazwy małych miast, liczących nie więcej niż 100 tys. mieszkańców; znajdziemy wśród nich m.in. polski Grójec. Małe marsjańskie doliny nazywa się imionami ziemskich rzek, duże - określeniami Marsa w różnych językach. Na szansę upamiętnienia zasłużyli też pisarze, zajmujący się satelitami Marsa. Ich imiona i nazwiska odnajdziemy na powierzchni Dejmosa. Badacze księżyców oraz postacie z "Podróży Guliwera" znaleźli swe miejsce na Fobosie.

Chociaż niektóre spośród struktur widocznych w atmosferze Jowisza utrzymują się od setek lat, żaden z gazowych olbrzymów Układu Słonecznego nie doczekał się jeszcze spójnego systemu nazewnictwa. Unia Astronomiczna zaczyna jednak zastanawiać się nad tym problemem. Na razie nazwy takie jak Wielka Czerwona Plama i jej podobne, używane dla struktur widocznych na Neptunie, powstają całkowicie spontanicznie. Inaczej wygląda sprawa z nazewnictwem pierścieni, którymi obdarzone są wszystkie planety-giganty. Pierścienie i przerwy między nimi są nazywane ku czci naukowców, którzy je badali. Znacznie więcej problemów pojawia się w związku z nazewnictwem księżyców i widocznych na nich struktur.

Szczególne problemy stwarzał Jowisz. Początkowo jego księżyce nazywano imionami kochanek i faworytów groźnego boga. Nawet bóg ma jednak ograniczone możliwości i gdy liczba znanych księżyców przekroczyła pięćdziesiątkę, kolejnym zaczęto przypisywać imiona potomków, a zwłaszcza córek Jowisza.

A na powierzchni satelitów? Wulkaniczna Io to miejsce dla nazw związanych z ogniem, słońcem, piorunami i bogami wulkanów. Dopuszczalne są także nazwy pochodzące z "Piekła", pierwszej części "Boskiej Komedii" Dantego. Na Europie króluje mitologia celtycka i postaci z mitów o porwanej przez Zeusa jałówce. Ganimedes upamiętnia mitologię mezopotamską i egipską, a także astronomów - odkrywców księżyców Jowisza. Kallisto jest księżycem dalekiej północy, na jej powierzchni odnajdziemy nazwy z mitologii norweskiej, inuickiej, saamskiej i innych północnych plemion.

Nazwy księżyców Saturna upamiętniają greckich tytanów i gigantów. Od czasu, gdy liczba satelitów zaczęła się zbliżać do dzisiejszych 61, podczas "kosmicznego chrztu" używa się imion gigantów i monstrów z innych kultur: inuickiej, galijskiej i norweskiej.

Nazwy na powierzchni saturnowych księżyców wiążą się z mitami, "Odyseją", a także innymi utworami literackimi. Szczególnie wart zainteresowania jest Tytan. Ten drugi co do wielkości księżyc Układu Słonecznego, jako jedyny obdarzony gęstą atmosferą, jest pokryty zbiornikami cieczy przypominającymi jeziora. Ich nazwy będą pochodziły od nazw ziemskich jezior, które najbardziej przypominają je kształtem. Może więc już wkrótce na Tytanie pojawią się Śniardwy lub Wigry? Inne struktury na Tytanie mają upamiętniać ziemskie archipelagi, zaklęte miejsca, mityczne lub fantazyjne rzeki, a także prawdziwe i legendarne wyspy.

Wszystkie księżyce Urana noszą nazwy bohaterów szekspirowskich oraz pochodzących z jednej ze sztuk klasycystycznego poety Aleksandra Pope'a. Największe z nich to Miranda, Ariel, Umbriel, Tytania oraz Oberon. Na ich powierzchni odnajdziemy imiona złośliwych duszków, dobrych i złych duchów, a także szekspirowskich bohaterów.

Imiona księżyców Neptuna - np. Tryton, Nereida, Talassa i Proteusz - nadano ku pamięci greckich bóstw morskich. Również szczegóły topograficzne ich powierzchni noszą nazwy bóstw i duchów morskich.

Bóg podziemi Pluton, przewożący dusze przez Styks Charon, Hydra i bogini nocy Nix - odkryte dotąd, a także w przyszłości plutonowe struktury mają lub będą miały nazwy związane ze światem podziemnym. Za to innej planecie karłowatej, Eris - bogini niezgody - towarzyszy księżyc Dysnomia, nazwany tak po jej mitologicznej córce, bogini chaosu, bezprawia i sporów. Obie te nazwy zostały zaproponowane przez odkrywcę Eris, Mike'a Browna. Warto tu dodać, że pewne reguły są związane także z nazewnictwem księżyców planetoid, np. rzymskiej Sylvii towarzyszą jej synowie Remus i Romulus.

A może nazwać jedną z planet pozasłonecznych? Niestety, na razie nie zanosi się na wprowadzenie ich oficjalnego nazewnictwa. Odkrywcy często nadają im nazwy (najsłynniejszym przykładem jest gorąca HD 209458 b - Ozyrys), które pojawiają się później w literaturze, nie są one jednak oficjalne. Na razie planety krążące wokół tej samej gwiazdy po prostu dostają imię samej gwiazdy z dołączoną kolejną literą alfabetu. Mamy więc np. Fomalhaut b oraz HD 209458 b.

Jak widać z tego ostatniego przykładu, również nazwy gwiazd bywają mało romantyczne. Tylko kilkaset - około 350 - najjaśniejszych gwiazd ma prawdziwe imienne nazwy. Pozostałe określa się przez numery, wskazujące ich miejsce w jednym z gwiezdnych katalogów. Zanim zastosowano ten mało inspirujący sposób, zwykle nazywano gwiazdy od miejsca, jakie zajmowały w gwiazdozbiorze, np. Aldebaran oznacza oko byka. Tylko nieliczne gwiazdy dostały nazwy po znanych ludziach lub odkrywcach. Najsłynniejszą z nich jest prawdopodobnie gwiazda Barnarda, niewidoczna gołym okiem, najszybciej przemierzająca ziemskie niebo.

Przez jakiś czas próbowano nazywać kolejne co do jasności gwiazdy z danego gwiazdozbioru kolejnymi literami alfabetu greckiego. Syriusz, najjaśniejsza gwiazda nieba, jest więc alfą Wielkiego Psa, a Deneb - alfą Łabędzia. Litery alfabetu szybko się jednak skończyły. Na dodatek zdarzyło się kilka zachowanych do dziś pomyłek, np. w Bliźniętach najjaśniejszą gwiazdą jest beta, czyli Polluks.

Niestety, na piękne nazwy gwiazd nie mamy już dziś co liczyć. Jak tłumaczą badacze, nazwa ma mieć znaczenie praktyczne - powinna ułatwić znalezienie danego obiektu i jego jednoznaczną identyfikację. Nazwa "techniczna", w której często zawarte są też przybliżone współrzędne obiektu na niebie, spełnia tę funkcję najlepiej. Podobnie wygląda sytuacja w przypadku galaktyk, kwazarów i innych ważnych, choć odległych obiektów nieba.

Jak widać, największe szanse na nazwanie nowego świata mają odkrywcy oraz ludzie z naprawdę dobrymi pomysłami. Gdy już uda się nam przeforsować nazwę i zostanie ona zatwierdzona przez Unię, będzie wykorzystywana przy wysyłaniu w kosmos sond, obserwacjach obiektu, podczas opowiadania o związanych z nim odkryciach. A także - a może przede wszystkim? - w związanych z nim marzeniach.

Dr Weronika Śliwa jest redaktorem "Wiedzy i Życia"