Polak, który pokonał polio. Uratowane życia trudno policzyć

Chociaż obecnie choroba Heinego-Medina (nazywana też po prostu polio czy ostrym nagminnym porażeniem dziecięcym) to rzadkość, zwłaszcza w krajach rozwiniętych, to nie zawsze tak było. Wiele wskazuje na to, że ludzkość mierzyła się z nią już w czasach starożytnych, bo nie brakuje egipskich malowideł i rzeźb przedstawiających dorosłych z wiotkimi kończynami czy dzieci chodzących o lasce - to objawy typowe dla postaci porażennej polio.

A o jakiej chorobie w ogóle mówimy? Choroba Heinego-Medina to wirusowa choroba zakaźna wywoływana przez wirusa polio, który jest przenoszony drogą fekalno-oralną. Atakuje on węzły chłonne i układ krwionośny, a przebieg choroby jest różny, od łagodnego do śmiertelnego. Najbardziej charakterystyczna jest jednak wspomniana wyżej postać porażenna, rozwijająca się u ok. 0,1 proc. chorych, która charakteryzuje się zwykle asymetrycznymi porażeniami wiotkimi.

Znamy trzy serotypy wirusa polio - typ 1 (PV1), typ 2 (PV2) i typ III (PV3), wszystkie są wysoce zjadliwe i dają te same ciężkie objawy choroby, ale najczęstszym i najmocniej związanym z paraliżem szczepem jest jednak PV1. I niestety jest to jedyny z trzech istniejących szczepów polio, który nie jest globalnie eradykowany i występuje endemicznie m.in. w Afganistanie i Pakistanie.

Opis kliniczny choroby pojawił się w 1789 roku i zawdzięczamy go angielskiemu lekarzowi Michaelowi Underwoodowi, ale najbardziej rozpowszechniona nazwa choroby została utworzona od nazwisk Jakoba Heinego i Karla Oskara Medina, którzy odpowiednio w 1840 i 1890 roku zajmowali się badaniami tego schorzenia. Naukowcy sugerują zresztą, że do XIX w. polio występowało sporadycznie i dopiero później mieliśmy do czynienia z prawdziwą pandemią, która objęła swoim zasięgiem głównie półkulę północną.

I była ona poważnym obciążeniem dla społeczeństwa, bo powodowała rocznie tysiące zgonów oraz kilkanaście tysięcy przypadków trwałego inwalidztwa u dzieci w wieku szkolnym na świecie. Wszystko zmieniły szczepienia i prowadzony od 1988 roku Światowy Program Eradykacji Poliomyelitis, w ramach którego organizuje się masowe akcje szczepień w krajach o słabszej infrastrukturze oraz kontynuuje się szczepienia we wszystkich krajach świata, w których wyeliminowano już zachorowania.

Jak choćby Polska, bo w naszym kraju szczepienia przeciwko polio prowadzone są od lat 50. ubiegłego wieku, dzięki czemu liczba zachorowań zmniejszyła się o 99 proc. Od 1984 roku w naszym kraju nie stwierdza się zachorowań wywołanych dzikim wirusem polio, ale ze względu na możliwość zakażenia wirusem z krajów podróżniczych u wszystkich dzieci prowadzone są obowiązkowe szczepienia przeciwko polio.

Niewiele osób zdaje sobie jednak sprawę z faktu, że nie byłoby to możliwe, gdyby nie polski lekarz wirusolog i immunolog, nauczyciel akademicki, autor lub współautor ponad 875 prac naukowych, profesor nadzwyczajny na Thomas Jefferson University i członek Polskiej Akademii Nauk... Hilary Koprowski, który jest odkrywcą pierwszej skutecznej szczepionki przeciwko wirusowi polio. 

Po wielu badaniach wirusa znalazł on gospodarza (bawełniak szczeciniasty), u którego w warunkach naturalnych wirus namnaża się, ale nie wywołuje choroby i z którego wirus wychodzi osłabiony, o obniżonej wirulencji, co pozwoliło nam stanąć do walki z tym mocnym przeciwnikiem. Metoda Koprowskiego polegała na atenuacji wirusa polio, czyli zmodyfikowaniu go w celu otrzymania odmiany o znacznie obniżonej wirulencji przy równoczesnym zachowaniu oddziaływania immunologicznego na organizm. Proces zaczynał się od wstrzyknięcia zdrowym bawełniakom żywego wirusa polio, następnie pobierano od nich wycinku mózgu i wstrzykiwano je zdrowym zwierzętom.

Po kilkunastu takich cyklach udało się uzyskać żywy, ale osłabiony wirus polio, który nie był w stanie wywołać choroby u człowieka, ale uodparniał go na wirus wywołujący chorobę Heinego-Medina. Koprowski najpierw w 1948 roku podał szczepionkę sobie, a następnie 27 lutego 1950 roku 8-letniemu chłopcu mieszkającemu w Letchworth Village, ośrodku dla osób niepełnosprawnych fizycznie i umysłowo z siedzibą w Nowym Jorku.

Gdy u dziecka nie wystąpiły żadne skutki uboczne, Koprowski rozszerzył swój eksperyment na 19 innych dzieci. Łącznie u siedemnastu z nich wykształciły się przeciwciała przeciwko wirusowi polio (u pozostałych trzech najpewniej już występowały) i u żadnego z dzieci nie wystąpiły powikłania. Pierwszych masowych szczepień dokonano w 1958 roku w Kongo, gdzie ujawniła się ogromna zaleta tej szczepionki, a mianowicie była ona podawana doustnie, dzięki czemu w ciągu zaledwie sześciu tygodni zaszczepiono ćwierć miliona dzieci!

W ciągu 10 lat szczepionka była stosowana na czterech kontynentach, ale o ironio, chociaż szczepionkę opracował Polak, to jej podanie dzieciom w naszym kraju nie było takie proste, zwłaszcza że Hilary Koprowski od 1939 roku przebywał i pracował poza ojczyzną, więc jego odkrycie "zasiliło" rynek amerykański. Niemniej wykorzystał swoje kontakty w firmie farmaceutycznej Wyeth, aby umożliwić Państwowemu Zakładowi Higieny w Warszawie pozyskanie dziewięciu milionów dawek szczepionki. Dzięki temu udało się powstrzymać epidemię polio trwającą w Polsce od 1951 roku, za sprawą szczepień prowadzonych od jesieni 1958 roku liczba zachorowań spadła z tysięcy do kilkudziesięciu przypadków rocznie, a zgonów z setek do zaledwie kilku.

Z czasem szczepionka Koprowskiego została wyparta przez szczepionkę Alberta Sabina, a obecnie stosuje się jeszcze szczepionkę Salka. Co jednak ciekawe, wczesne prace tego pierwszego nad szczepionką przeciwko polio zostały opracowane na podstawie atenuowanego wirusa, który Sabin otrzymał od Koprowskiego.

Mówiąc krótko, osiągnięcie Polaka jest nie do przecenienia, co potwierdzają też liczne odznaczenia, jak Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski za wybitne zasługi w działalności naukowej i charytatywnej dla dobra społeczeństwa Rzeczypospolitej Polskiej czy Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski i Krzyż Oficerski tego Orderu, a także przyznany już pośmiertnie Order Orła Białego.