Bitwa pod Dytiatynem. Obrona do ostatniej kropli krwi
Bitwa pod Dytiatynem przeszła do historii jako jedne z polskich Termopil. W ośmiogodzinnej walce poległa niemal połowa obrońców wzgórza 385. Uratowali jednak siły główne dywizji od niechybnej klęski.
Po wygranej bitwie na linii Wisły Wojsko Polskie ruszyło na wschód w pogoń za wycofującym się przeciwnikiem. Na południu, w kierunku Galicji Wschodniej maszerowała 6 Armia generała Stanisława Hallera.
Należąca do niej 8 Dywizja Piechoty, dowodzona przez płk. Stanisława Burhardt-Bukackiego, otrzymała rozkaz uderzenia z pozycji nad Dniestrem i Świrzem w kierunku Podhajec. W stronę miasta ruszyły dwa pierwsze bataliony 13 pułku piechoty.
III batalion, kompania techniczna pułku, pluton telefoniczny i pluton ułanów maszerowały osobno, idąc w kierunku na Dytiatyn. Rankiem 16 września 1920 roku ułani rotmistrza Jana Szewczyka rozbili w lesie chochoniowskim szwadron kozaków.
W tym samym czasie 9 kompania ppor. Leona Jędrzejasza zajęła Dytiatyn i uderzeniem na bagnety zdobyła wzgórze 385. Tam też dotarły baterie 1 pułku artylerii górskiej i 8 pułku artylerii polowej. Pod wzgórzem dowódca pułku, kpt. Jan Gabryś, zarządził odpoczynek.
Około kilometra od polskich stanowisk, drogą na Szumlany, poruszała się kolumna piechoty z taborami i baterią dział. Gabryś początkowo wziął ją za oddziały XVI Brygady Piechoty, które miały iść na lewym skrzydle jego pułku. Potem, wisząc wschodnie stroje jeźdźców, stwierdził, że mogli to być żołnierze atamana Petlury. Mają wątpliwości, wysłał konnych zwiadowców. Ci przynieśli zatrważające wieści.
Nadchodzi wróg
Szosą prowadzącą na Halicz maszerowały cztery pułki strzelców i brygada jazdy z 8 Dywizji Kawalerii Czerwonych Kozaków. W sumie około 1000 bagnetów, 1200 szabel, pięć dział i 20 karabinów maszynowych, większość na biedkach.
Gdyby bolszewickie siły przemknęły się obok wzgórza 385, mogliby odciąć XVI Brygadę Piechoty i uderzeniem ze skrzydła rozbić ją. Gabryś wydał rozkaz natychmiastowego otwarcia ognia artylerii. Równocześnie wysłał meldunek do sztabu dywizji.
Jak pisał w "Zarysie historji wojennej 8-go pułku artylerii polowej" Stanisław Kraszewski (zachowano oryginalną pisownię):
"Skutek ognia był piorunujący. Oszalałe z przerażenia konie wywracały zaprzęgi, tamując ruch, zbite gromady Rosjan padały rażone celnemi pociskami. Powstał zamęt nie do opisania. Oślepiona przerażeniem kolumna przeciwnika rzucała się wprzód i wtył, trafiając pod nowe serje padających pocisków.
Na grobli już piętrzyły się zwały zabitych i rannych; przepychano się i tratowano wzajemnie. Zgiełk, jaki przytem powstał, dochodził do stanowiska baterji, ciesząc kanonierów, dumnych ze swej ‘roboty’. Z całej kolumny jedynie artylerja rosyjska zdążyła zająć stanowisko i odpowiedzieć ogniem".
Wkrótce jednak Sowieci ochłonęli i rozpoczęli kontruderzenie.
Szarże czerwonej kawalerii
Działa dwóch baterii polskiej artylerii zajęły pozycje na wzgórzu. Piechota ukryła się w okopach z czasów I wojny światowej. Ku nim szarżowały szwadrony kozackiej jazdy.
Kazimierz Goch w "Zarysie historji wojennej 13-go pułku piechoty" pisał:
"Obsada polska rozpoczęła gwałtowny ogień i wspomagana przez artylerję szerzyła w szeregach nieprzyjaciela wielkie spustoszenia. Pierwsza szarża nieprzyjacielskiej konnicy załamała się; załamała się druga, trzecia, czwarta i piąta - ostatnia już w walce na bagnety. Nieprzyjaciół jednak przybywało coraz więcej. Wkrótce garstka trzynastaków została otoczona ze wszystkich stron.
Pozostało teraz do wyboru: pójść w niewolę, lub zginąć zaszczytnie. Żołnierze wybrali to ostatnie i postanowili bronić się do ostatniego tchu".
Widząc przewagę nieprzyjaciela i mając świadomość, że kończy się amunicja, Gabryś zarządził odwrót. Około godziny 16. do tyłu ruszyła kompania techniczna i szwadron zwiadowczy.
Bolszewicy zauważyli odwrót Polaków. Kozacy ponownie ruszyli do szarży.
Do ostatniego tchu
Na szczycie wzgórza pozostały jedynie działa i piechurzy 2 plutonu 9 kompanii pod dowództwem kpt. Adama Zająca. Polakom kończyła się amunicja. Górale z 1 pułku artylerii górskiej wystrzelili ostatnie pociski w poprzedniej szarży.
Jan Lewandowski w "Zarysie historji wojennej 1-go pułku artylerii górskiej" pisał:
"W odległości 300 kroków od baterji atakująca kawalerja, wsparta posiłkami, zaczęła okrążać coraz bliżej broniących się, aż nagle na dany sygnał ruszyła w szyku zwartym wprost na baterję.
Ludzie przemęczeni kilkugodzinną walką, pozbawieni amunicji, bronili się zaciekle, wręcz z całym wysiłkiem. Dowódca baterji, kapitan Zając i porucznik Franciszek Wątroba, walczyli strzelając z pistoletów, obsługa broniła się kolbami, zginęli jednak wszyscy pod ciosami szabel nieprzyjacielskiej kawalerji".
Na wzgórzu poległo ponad 60 artylerzystów. Wszyscy, którzy go bronili. III batalion stracił 97 zabitych i 86 rannych.
Gabryś na próżno czekał na powrót swoich ludzi. Kilka dni później płk. Burhardt-Bukacki wydał rozkaz, w którym pisał:
"Dnia 16 września 1920 roku w czasie marszu 8-ej Dywizji Piechoty na Podhajce, została 4-a baterja 1-go pułku artylerji górskiej napadnięta znienacka przez nieprzyjaciela pod Dytiatynem. W bitwie tam stoczonej zginęła prawie cała baterja otoczona przez bolszewicką piechotę i kozaków. W myśl rozkazu swego dowódcy, kapitana Zająca, ‘bronić się do ostatniej kropli krwi’ - wytrwali wszyscy tak żołnierze jak i oficerowie mężnie na swoicj stanowiskach, poświęcając raczej swe życie niż działa i honor Żołnierza Polskiego.
Bohaterom Tym Cześć!
Męstwo ich u nieustraszona odwaga niech zapalą w nas ten wielki ogień Miłości Ojczyzny, który oby prowadził wszystkich śladami takich bohaterów. Na dowód też uznania tego męstwa i poświęcenia przedstawiono baterję 4-ą 1-go pułku artylerji górskiej, jako ‘baterję śmierci’ do Krzyża ‘Virtuti Militari’".
Poświęcenie artylerzystów nie poszło na marne. Burhardt-Bukacki zdołał przegrupować swoje siły i ruszyć przez Tarnopol i Zbaraż dalej na wschód, osłaniając skrzydło operacji niemeńskiej.
Dziś na Grobie Nieznanego Żołnierza wśród 22 tablic wspominających najważniejsze starcia polskiego oręża widnieje również ta, przywołująca odwagę obrońców wzgórza pod Dytiatynem.
