Pułkownik House. Ojciec opatrznościowy Polski

Proces odzyskania przez Polskę niepodległości był długi i niezwykle skomplikowany. Jedynie w podręcznikach do historii wygląda on prosto i zgrabnie: Woodrow Wilson zamieszcza w swoim ultimatum punkt 13., który gwarantuje utworzenie niepodległego państwa Polskiego, z Magdeburga do Warszawy przyjeżdża Piłsudski, któremu Rada Regencyjna przekazuje władzę i voila! Jest niepodległa Polska.

Prawda była nieco bardziej skomplikowana. Nawet przyjazd Piłsudskiego nie wyglądał tak, jak uczy się w szkołach, a sam proces odzyskiwania niepodległości długotrwały. Brało w nim udział wiele osób, których w szkolnych książkach pominięto.

Jednym z nich jest Edward Mandell House, ówczesny doradca prezydenta Wilsona i przyjaciel Ignacego Jana Paderewskiego. To dzięki pułkownikowi House’owi w słynnym ultimatum pojawił się 13. Punkt gwarantujący niepodległość Polsce. O tej niezwykłej osobie rozmawiamy z Jackiem Stawiskim, historykiem i dziennikarzem.

Sławek Zagórski, Interia.pl: W Europie sprawa polska na początku Wielkiej Wojny właściwie nie istniała. Dopiero bitwa pod Kostiuchnówką, późniejszy kryzys po dymisji Piłsudskiego i Akt 5 listopada 1916 roku postawiły ją na arenie międzynarodowej. Jak kwestię niepodległości Polski postrzegano w Stanach Zjednoczonych?

Jacek Stawiski: - Stany Zjednoczone na początku wojny były neutralne. W żaden sposób nie angażowały się w, jak uważano, europejski konflikt. Nim Paderewski dotarł do Stanów, w 1915 roku założył w Vevey Szwajcarski Komitet Generalny Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce. Wówczas front wschodni w całości przechodził przez ziemie polskie, siejąc zniszczenie i głód.

W tym samym roku Paderewski wyjechał do Ameryki Północnej, gdzie kontynuował swoją misję humanitarną dla Polski. Trafił tam na dobry grunt. Organizował pomoc, którą Amerykanie przesyłali do Europy. Było mu o tyle łatwiej, że Stany Zjednoczone były jeszcze neutralne, a pomoc dla narodów dotkniętych wojną płynęła szerokim strumieniem. Można powiedzieć, że wśród społeczeństwa była przychylność nie tyle dla sprawy polskiej, co dla Polaków.

Paderewski jednak wiedział, że aby zawalczyć o sprawę polską należy dotrzeć do odpowiednich ludzi.

Wspomniałeś o przychylności Amerykanów dla Polaków. Jaką świadomość miało amerykańskie społeczeństwo w kwestiach europejskich?

- Sympatie były rozłożone równo. Trzeba pamiętać, że w Stanach Zjednoczonych mieszkała spora grupa Niemców, Anglików, Irlandczyków, Włochów. Każda mniejszość wspierała swoją dawną ojczyznę. Tuż po wybuchu wojny prezydent Wilson ogłosił deklarację neutralności i zaoferował stronom mediację. W 1916 roku wygrał wybory z hasłem "On trzymał nas z dala od wojny". Sprawy nabrały tempa dopiero w kwietniu 1917 roku. Sprawa depeszy Zimmermana, zerwanie stosunków dyplomatycznych z Niemcami i w końcu, wypowiedzenie wojny, przewróciły pokojowy ład do góry nogami.

Mówiłeś o dotarciu do odpowiednich ludzi. Paderewski wiedział kto będzie najodpowiedniejszą osobą. Na scenie pojawia się pułkownik House. Na ile był istotną postacią?

-  To był człowiek, który był de facto drugim Wilsonem. Był jego cieniem i prawą ręką. Faktycznie szefował amerykańskiej dyplomacji, choć oficjalnej nominacji nigdy nie uzyskał. Podczas I wojny światowej jeździł do Europy jako przedstawiciel Wilsona. Odwiedził Niemcy, Francję, Wielką Brytanię. Wszędzie tam lobbował za pokojowym rozwiązaniem konfliktu.

- Z Wilsonem związał się jeszcze w 1911 roku, kiedy ten był gubernatorem New Jersey. Kiedy Wilson rozpoczął walkę o Biały Dom, stał się jego najbliższym współpracownikiem. Po wygranych wyborach otrzymał propozycję objęcia dowolnej teki w administracji. Odmówił, mówiąc, że może pomóc w czymkolwiek i gdziekolwiek. Wolał pozostać w cieniu. Podczas drugiej kadencji był architektem polityki zagranicznej Stanów Zjednoczonych. Wówczas, w 1916 roku, poznał się z Paderewskim.

Paderewski przekazał mu memoriał dotyczący powojennej koncepcji Polski. House mając bezpośredni dostęp do Wilsona, przedstawił tę koncepcję i lobbował za utworzeniem niepodległej Polski. To jemu zawdzięczamy pojawienie się 13. punktu na słynnej liście Wilsona.

House miał stopień pułkownika, choć pułkownikiem nie był. Prawda?

Tak. House pochodził z Teksasu, gdzie był szanowanym i podziwianym biznesmenem. Posiadał plantacje bawełny i linię kolejową. Wspierał wielu lokalnych polityków. Dla podkreślenia jego roli i zasług otrzymał honorowy tytuł pułkownika. Nie wojskowy, a honorowy.

Jak wyglądała przyjaźń z Paderewskim?

House był głównym doradcą i kreatorem polityki zagranicznej Stanów Zjednoczonych. Przy tej okazji spotkali się z Paderewskim. Potem okazał się ojcem opatrznościowym Polski, za co Paderewski był mu niezwykle wdzięczny. Przez cały czas utrzymywali ze sobą bliskie kontakty. Pisali do siebie, odwiedzali się. Paderewski w 1932 roku ufundował mu pomnik, który stoi w Parku Skaryszewskim w Warszawie. Przyjaźń ta wzięła swój początek w czasach I wojny światowej i pokazuje, co to znaczy przekonać Stany Zjednoczone do swojej sprawy. Wystarczy znaleźć konkretną osobę i przekonać ją. Paderewskiemu się to udało. Uzyskał niepodległość Polski i długoletnią przyjaźń.

______

Więcej o przyjaźni Paderewskiego i House'a można dowiedzieć się z filmu PUŁKOWNIK HOUSE, który niezwykłym dokument, przybliżającym widzom życie i działalność polityczną Edwarda Mendella House’a. Narratorem filmu jest dziennikarz i historyk - Jacek Stawiski, który przeprowadził rozmowy z członkami rodziny "pułkownika" House’a, m.in. z jego prawnukami Edwardem Robbinsem i Janet Auchincloss. Dokument ukazuje także archiwalne nagrania oraz wypowiedzi historyków badających dorobek "pułkownika" House’a. Nie zabraknie w nim również zaanimowanych rekonstrukcji obrazujących czasy I wojny światowej i powojenne. Większość zdjęć zrealizowana została na terenie USA, w tym m.in. w tak wyjątkowych lokacjach jak np. Biblioteka Kongresu. Film będzie miał premierę na Discovery Channel 11 listopada 2018 roku o 11.00.