Stres bojowy. Niemal nikt nie dbał o żołnierzy

Zaburzenia nerwowe wywołane stresem bojowym pierwszy raz opisano podczas wojny secesyjnej w Stanach Zjednoczonych. Wówczas lekarz Jacob Da Costa zauważył, że żołnierze, którzy dłuższy czas znajdowali się w boju mieli duszności, kołatało im serce oraz odczuwali ostry, piekący ból w klatce piersiowej. Da Costa nazwał tę przypadłość zespołem serca drażliwego.

Dokładniejsze badania pojawiły się dopiero podczas I wojny światowej. Choć początkowo dowództwo uważało takich żołnierzy za tchórzy i dekowników, to już pod koniec 1914 roku około 10 procent oficerów i 4 procent szeregowych armii brytyjskiej wykazywało znamiona rozstroju nerwowego. W sumie to kilkadziesiąt tysięcy wojskowych!

Po raz pierwszy terminu "szok artyleryjski" użył brytyjski psychiatra Charles Myers w 1915 roku, odnosząc go do żołnierzy, którzy mieli potrzebę ucieczki z pola walki pod wpływem ognia nieprzyjaciela.

Panicznemu lękowi często towarzyszyły objawy, których przyczyny nie do końca rozumiano. Żołnierze tymczasowo tracili wzrok, słuch, pamięć, dostawali drgawek, nie byli w stanie ustać. Psychiatrzy wszystkich stron konfliktu rozpoczęli badania i terapię żołnierzy dotkniętych traumą.

W 1917 roku w Kobierzynie zakończono budowę szpitala zwanego Krajowym Zakładem dla Umysłowo Chorych. Kierujący Katedrą Neurologiczno-Psychiatryczną Uniwersytetu Jagiellońskiego profesor Jan Piltz opracował autorską metodę leczenia nerwicy okopowej.

Pacjent po przybyciu do kliniki w Krakowie poddawany był kilkudniowej obserwacji, w czasie której przeprowadzano nie tylko badanie, ale i ustalano czynniki dziedziczne. Badanie poprzedzone było wywiadem obejmującym dwie części. Pierwszą: całe życie chorego od dzieciństwa do wystąpienia choroby oraz drugą: powstanie i przebieg aktualnej choroby.

Naukowiec podkreślał:

Najskuteczniejszą i najważniejszą metodą leczenia (...) jest psychoterapia. Polega ona przede wszystkim na uspokojeniu chorego, zdobyciu jego zaufania, obudzeniu w nim zaufania w jego własne siły, wzmocnieniu jego siły woli, rozwiązaniu i złagodzeniu jego patologicznego stanu afektywnego, skorygowaniu jego patologicznych związków myślowych i usunięciu jego patologicznych autosugestii.

Wyniki leczenia były bardzo obiecujące. Kontynuowano je, choć w mniejszym stopniu, podczas wojny z bolszewikami.

Na próżno szukać dziś opracowań medycznych dotyczących stresu pourazowego podczas wojny z bolszewikami. W ówczesnych instrukcjach i podręcznikach medycyny pola walki nie ma słowa na ten temat. Wojsko za najistotniejsze uważało opiekę nad rannymi w polu i profilaktykę przed chorobami wenerycznymi.

Jedynie w pracy "Pilne zadania społeczne na polu neurologji i psychiatrji" prof. Piltz, oprócz "zwalczania onanizmu wśród młodzieży" i "wprowadzenia ustawowego obowiązku płatnych urlopów", postulował "zorganizowanie racyonalnej opieki nad nerwowo i umysłowo chorymi inwalidami wojennymi", a także "stworzenie specyalnego zakładu dla nerwic urazowych".

Piltz uważał, że lekarze powinni dokładnie badać i odsiewać przypadki nerwicy urazowej, ponieważ doświadczenie z wielkiej wojny wykazało, że są one "w 98% uleczalne i, że uleczenie może być osiągnięte nawet w stosunkowo krótkim czasie, w przeciągu 1 do 6 tygodni". Sugestie jednak w większości przypadków nie zostały wprowadzone w życie. A nerwica zbierała swoje żniwo.

Brakuje szczegółowych raportów dotyczących samobójstw powiązanych z wojennymi przeżyciami. Nie prowadzono takich statystyk. Pojedyncze przypadki można znaleźć we wspomnieniach weteranów.

Do jednego z nich doszło w Murmańsku, tuż przed powrotem batalionu murmańskiego do Polski.

"Następnego dnia (24.I.) o godz. 5 rano spotkał nas przykry wypadek, albowiem jeden ze współtowarzyszy podróży sierżant August Surowiecki z powodu rozstroju nerwowego poderznął sobie brzytwą gardło. Odwieziony ze statku motorówką do szpitala w Murmańsku zmarł tam w 5 dni później i pogrzebany został 31.I. w tym miasteczku, a na jego krzyżu nagrobnym umieszczono, ułożony przez kpt. Bogusława Szul-Skjöldkrona, napis 'Od równika aż po biegun wszędzie leży polski legun'".

"Robotnik" z 15 lutego 1920 roku donosił o samobójstwie szeregowego Mayznera, który strzelił do siebie z karabinu. Zaledwie dwa tygodnie później ta sama gazeta donosiła o samobójstwie kaprala Stanisława Ożarowskiego z 1 pułku szwoleżerów. W tym przypadku doszły jeszcze szykany ze strony przełożonych. W lipcu z powodu rozstroju nerwowego samobójstwo popełnił pchor. Kazimierz Cukierwar z 1 Eskadry Wywiadowczej. Takich zdarzeń było całkiem sporo.

Do najsłynniejszego doszło kilka lat po zakończeniu wojny. Było to samobójstwo rozszerzone, w którym zginęło pięć osób.

6 maja 1925 roku trwały egzaminy maturalne. O godzinie 11:05 Stanisław Ławrynowicz, uczeń Państwowego Gimnazjum im. Joachima Lelewela w Wilnie wyciągnął pistolet i oddał dwa strzały w kierunku dyrektora szkoły, Edwarda Biegańskiego. Trafił go w ramię. Siedzący obok uczniowie próbowali obezwładnić strzelca. Chwycili go za ręce. Ławrynowicz upuścił broń. Wyrwał się i wyciągnął z kieszeni granat ręczny. Wyciągnął zawleczkę i rzucił go przed siebie.

W wyniku eksplozji na miejscu zginął Ławrynowicz i dwóch szamoczących się z nim uczniów - Tadeusz Domański i Aleksander Zahorski. Prócz dyrektora Biegańskiego ranni zostali uczniowie Bończa-Osmołowski, Studziński, Borysewicz, Toczyłowski, Symonowicz, Wojtkiewicz, Nawrocki i Gliński.

Widząc śmierć swego przyjaciela, wstał Janusz Obrąpalski, który wyciągnął z marynarki rewolwer i zaczął strzelać w stronę członków komisji egzaminacyjnej. Trafił w brzuch nauczyciela fizyki, Jana Jankowskiego. Później wybiegł na korytarz i usiłował użyć granatu, jednak uszkodzony zapalnik nie zadziałał. Podniósł więc broń, przyłożył do skroni i pociągnął za spust.

Początkowo ówczesna prasa grzmiała, że był to "groźny i tragiczny przejaw zdziczenia". "Kurjer Poznański" pisał wręcz, że "zaszedł fakt, który grozą swoja wstrząsnął całą ludnością miasta Wilna i który jest jednym z groźnych przejawów bolszewizmu". Brednie te niektórzy autorzy powtarzają nadal, dodając, że przyczyną mogły być problemy w szkole. Prawda jest zgoła inna.

Obaj byli uczestnikami wojny z bolszewikami. Obaj po powrocie zaczęli wykazywać oznaki stresu pourazowego. Obaj sprawiali problemy i żyli na granicy śmierci, prowadząc szaleńcze samochodowe rajdy. Z każdym rokiem stan psychiczny weteranów był coraz gorszy - czuli się wyobcowani. Nikt nie zapewnił im opieki lekarskiej.

Badań i rekonwalescencji w zasadzie już wówczas nie prowadzono. Już w dwa lata po zakończeniu wojny przestano się interesować stresem pourazowym w sposób systemowy. Pacjentów leczono jedynie w podkrakowskim Kobierzynie i we Lwowie, gdzie pracował doktorant prof. Piltza, Eugeniusz Artwiński.

Profesor Piltz zmarł w 1930 roku w wyniku powikłań pooperacyjnych. Artwiński zmarł 14 lat później z powodu przewlekłej choroby serca. O ich byłych pacjentach nikt nie pamiętał.