Tajemnica kurczenia się ludzkiego mózgu. Naukowcy są bliżej prawdy?

Ludzki mózg wyróżnia się zdolnością do logicznego i abstrakcyjnego myślenia, czy tworzeniem wszelkiego typu innowacji. Według badań wynika, że w ciągu ostatnich sześciu milionów lat ludzki mózg powiększył się prawie czterokrotnie.

Jednakże ostatnie analizy wskazują na odmienny kierunek. Trend wzrostu mózgu w ostatnich dziesiątkach tysięcy lat odwrócił się - w ciągu 100 000 lat średnie rozmiary ludzkiego mózgu w znaczny sposób się zmniejszyły.

Badania przeprowadzone w 2023 roku ujawniły, że gwałtowny wzrost ludzkiego mózgu zachodził w sposób niezależny u różnych gatunków homininów w Afryce, Europie i Azji. Następowało to także w różnym czasie. Analizy pokazały również, że wraz z pojawieniem się współczesnego człowieka, wielkość mózgu zaczęła się zmniejszać. 

Dzisiaj czaszki (i zarazem mózgi) są mniejsze o dokładnie 12,7 proc. niż czaszki Homo sapiens, który żył podczas ostatniej epoki lodowcowej. Pojawiło się zatem pytanie, dlaczego nasze mózgi się kurczą? Jak sugeruje profesor Ian Tattersall, paleoantropolog z Amerykańskiego Muzeum Historii Naturalnej w Nowym Jorku, zbiega się to z przejściem z "bardziej intuicyjnego stylu myślenia" na "symboliczne przetwarzanie informacji" - dawny człowiek zaczął myśleć w bardziej abstrakcyjny sposób, by lepiej zrozumieć wszystkie zmiany i reakcje zachodzące w jego otoczeniu.

Dodaje: - Był to czas, kiedy ludzie zaczęli tworzyć symboliczne artefakty i ryciny z wymownymi obrazami geometrycznymi.

Naukowiec ponadto sądzi, że swoistym katalizatorem tych zmian było spontaniczne wynalezienie języka. Doprowadziło to do rekonfiguracji ludzkiego mózgu, tworząc nowe ścieżki neuronowe, które w bardziej wydajny metabolicznie sposób przekazywały informacje.

- Wydaje mi się, że prawdopodobnie nasi poprzednicy przetwarzali informacje w sposób brutalny, a inteligencja w tym kontekście skalowała się wraz z rozmiarem mózgu. Zatem im większy mózg, tym więcej z niego można wyciągnąć. Ale nasz sposób myślenia jest inny. Dekonstruujemy otaczający nas świat na słownik abstrakcyjnych symboli i ponownie składamy te symbole, aby zadawać pytania typu "A co jeśli?" - mówi Tattersall.

Dodał również: - Ten rodzaj symbolicznego myślenia musiał wymagać znacznie bardziej złożonego zestawu połączeń wewnątrz mózgu niż wcześniej. Sugeruję, że posiadanie tych dodatkowych połączeń pozwoliło mózgowi funkcjonować w znacznie bardziej energooszczędny sposób.

Jednakże nie wszyscy zgadzają się z powyższymi twierdzeniami. Część specjalistów uważa, że zapis kopalny wskazuje, że ludzkie mózgi zaczęły się kurczyć później, niż wskazuje Tattersall. Dlatego też nie można tego łączyć z rozwojem języka.

Inne badania z 2023 roku wskazują, że zmniejszanie się mózgu powiązane jest ze zmianami klimatu. Przebadano prawie 300 czaszek Homo sapiens z ostatnich 50 000 lat. Analizy ujawniły, że organ ten kurczył się przez około 17 000 lat, czyli od końca ostatniej epoki lodowcowej. Udokumentowano, że zmniejszanie się mózgu koreluje z okresami ocieplenia klimatu.

- Zaobserwowaliśmy, że im cieplejszy klimat, tym mniejszy rozmiar mózgu u ludzi, a im chłodniejszy klimat, tym większy mózg - stwierdził Jeff Morgan Stibel z Muzeum Historii Naturalnej w Kalifornii.

Naukowiec sądzi, że mniejsze mózgi mogły pozwolić ludziom na szybsze ochłodzenie ciała. Według badaczy człowiek żyjący w gorącym klimacie wyewoluował szczuplejsze i wyższe ciało, by zmaksymalizować utratę ciepła.

- Mózg jest największym pożeraczem energii ze wszystkich narządów, ponieważ waży około 2 proc. naszej masy ciała, ale zużywa ponad 20 proc. naszej spoczynkowej energii metabolicznej. Tak więc, jeśli mózg jest ogromnym konsumentem energii i ciepła, prawdopodobnie powinien również przystosować się do klimatu. Nasza teoria jest taka, że mniejsze mózgi lepiej rozpraszają ciepło - mówi Stibel.

Według niektórych specjalistów, obecne globalne ocieplenie może potencjalnie skutkować dalszym i szybszym kurczeniem się naszych mózgów.

Jeszcze inną teorię ma Jeremy DeSilva, antropolog z Dartmouth College w USA, który stwierdził w 2021 roku, że ludzki mózg zaczął się kurczyć zaledwie 3000 lat temu. Wówczas zaczęły pojawiać się pierwsze złożone cywilizacje. W nowszej odsłonie swoich badań zrewidował wyniki i stwierdził, że proces ten zachodził między 20 000 a 5 000 lat temu.

Badacz uważa, że narodziny złożonych społeczeństw stworzyły delegowanie zadań - oznacza to, że człowiek nie musiał już "wiedzieć wszystkiego", i zaczął się specjalizować w jednej dziedzinie. W skrócie człowiek nie musiał myśleć tak dużo jak wcześniej.

Z kolei jak mówi prof. Eva Jablonka z Instytutu Historii Filozofii Nauki i Idei Cohna na Uniwersytecie w Tel Awiwie w Izraelu: - Jeśli 3000 lat temu pojawiły się znacznie większe, bardziej złożone społeczeństwa, mogłoby to korelować ze znacznie większymi różnicami w klasach społecznych. Jeśli, w konsekwencji, większość ludzi była biedna, to wiemy, że ubóstwo, niedożywienie i tym podobne rzeczy zagroziłyby rozwijającemu się mózgowi.

Podobnego zdania jest prof. Marta Lahr z Cambridge University's Leverhulme Centre for Human Evolutionary Studies, która sugeruje, że za zmniejszenie się ludzkich mózgów odpowiada niedobór składników odżywczych oraz rozwój rolnictwa.

To nie koniec teorii dotyczących przyczyn kurczenia się ludzkiego mózgu. Część specjalistów sądzi, że przyczyną tego zjawiska może być "samoudomowienie". Wcześniej udowodniono, że udomowione psy i koty mają mózgi o 10-15 proc. mniejsze niż ich dzicy przodkowie. Badacze wskazują, że bycie bardziej społecznym stworzeniem skutkuje odnoszeniem większych sukcesów z ewolucyjnego punktu widzenia.

Jak już pokazano, istnieje wiele teorii mówiących o przyczynach zmniejszenia się ludzkiego mózgu. Niektóre z nich znajdują się na dwóch odmiennych biegunach. Jednakże fakt jest jeden - ludzki mózg się zmniejsza.