Naukowcy odkryli, ile naszych zachowań wynika z nawyku. Nieświadomość wygrywa?

Świadomość jest cechą, którą szczyci się gatunek ludzki. Przemyślane wybory i czynności wykonywane umyślnie mogą istotnie zapewnić lepsze rezultaty niż bezwiedne poruszanie się po omacku i stosowanie metody prób i błędów. Przeciwieństwem świadomych wyborów niekoniecznie jednak jest ignorancja czy naiwność. Nasza nieświadomość - tak jak ją widzi psychologia od czasów psychoanalizy Freuda i psychologii głębi Junga - wciąż stanowi cenne źródło wiedzy i umiejętności.

Do naszej świadomości przenika tylko niewielki odsetek treści. Mózg filtruje je w taki sposób, by uniknąć przeładowania informacjami, które z punktu widzenia przetrwania mogą wydawać się nieistotne. Przetwarzanie informacji w nieświadomej części umysłu wcale jednak nie ustaje. Co więcej, badania neuronaukowców z ostatnich lat sugerują, że również podejmowanie decyzji odbywa się poza świadomością. Chun Siong Soon i inni w 2008 roku odkryli, że "świadome decyzje" docierają do świadomej psychiki dopiero 10 sekund po tym, gdy kora przedczołowa i ciemieniowa już je podjęły. W podejmowaniu decyzji biorą więc udział nieświadome siły.

Istnieją zatem różne metody, które wydają się irracjonalne dla naszych świadomych umysłów, ale w gruncie rzeczy mają one pewną skuteczność. Bezpośrednio do obszaru nieświadomości kierują się choćby praktyki buddyzmu wadżrajany, psychomagia Alejandra Jodorowsky'ego czy hipnoza. Nieświadomość dokonuje integracji tych treści, co później przekłada się na realne efekty w świadomym życiu - nawet gdy nie wiemy, skąd one się wzięły.

Nieświadome są także nasze nawyki. Choć często zdajemy sobie z nich sprawę, to nie potrafimy tak po prostu samym rozumem ani siłą woli ich usunąć. Co prawda zmiana myślenia - na przykład poprzez konfrontację z nową wiedzą lub sytuacją - może z czasem zmienić podświadome przekonania i nawyki, ale mogą one też być już na zawsze zakorzenione w nieświadomych częściach mózgu, np. w postaci przyzwyczajenia układu nagrody do konkretnych bodźców u osób uzależnionych. Gdy zażywanie szkodliwej substancji, które powodują duży wzrost dopaminy, wejdzie w nawyk, to nawet długo po odstawieniu tego środka mózg będzie pamiętał całą sekwencję, przez co łatwo mu będzie wrócić do czynnego uzależnienia.

Choć nie wiadomo, jaki procent treści przetwarzanych przez nasz mózg nie trafia do świadomości (prawdopodobnie większość), to naukowcy obliczyli, jaki procent naszych codziennych zachowań wynika z nawyku, a jaki z aktywnego wyboru. Ich nowe badanie jest przełomowe również pod tym względem, że w przeciwieństwie do wcześniejszych badań czyni rozróżnienie na "nawykowe inicjowanie", w którym nawyk wywołuje wybór docelowego działania, oraz na "nawykowe wykonywanie", w którym to nawyk ułatwia sprawne wykonanie działania.

W badaniu uczestniczyło 105 uczestników z Australii i Wielkiej Brytanii, którzy sami rejestrowali swoje zachowania oraz stopień, w jakim były one wykonywane wskutek nawykowego inicjowania i wykonywania. Zgłaszali oni swoje zachowania 6 razy dziennie przez 7 dni. Poprzez analizę zebranych danych naukowcy odkryli, że zdecydowanie większa część codziennych zachowań jest albo inicjowana przez nawyk, albo wręcz przez niego wykonywana.

"Większość obserwowanych zachowań była nawykowo wywoływana (65%), nawykowo wykonywana (88%) i zgodna z intencją (76%). To, czy zachowanie danej osoby było generalnie nawykowe czy zgodne z intencją, nie różniło się pod względem demograficznym. Zachowania związane z ćwiczeniami były powszechnie inicjowane nawykowo i w mniejszym stopniu wykonywane nawykowo niż inne rodzaje działań" - wyjaśniają autorzy badania.

Badacze doszli do konkluzji, że nawyki mają duży wpływ na codzienne życie, dlatego mogą posłużyć za rodzaj nośnika do wprowadzania zmian w życiu. "Aby zmaksymalizować efektywność interwencji [psychologicznych], które mają na celu zmianę zachowania, rekomendujemy włączenie do nich technik sprzyjających tworzeniu nowych nawyków i niwelujących stare nawyki" - piszą autorzy.

To odkrycie, choć wydaje się potwierdzać to, co podświadomie część z nas już wie, i powstało w oparciu o badanie na małej próbie, zwraca uwagę na ważny kierunek nie tylko w psychoterapii czy terapii uzależnień, ale także w rozwoju osobistym, którego możemy podejmować się na własną rękę. Siła nawyku jest naprawdę ogromna, dlatego jeśli coś wejdzie nam w nawyk - a jedną z technik, by to uzyskać, jest po prostu regularne powtarzanie danej czynności przez wiele tygodni lub miesięcy - to stanie się częścią naszego życia.

Ile czasu trwa wyrobienie nawyku? Według różnych źródeł wyrobienie nawyku może zająć nam od 18 do 254 dni, przy czym za średni czas uznaje się 66 dni. Samo usłyszenie czy przeczytanie gdzieś informacji raczej nie będzie tak skuteczne, gdyż jest wydarzeniem jednorazowym.

Źródła:

• Rebar AL, Vincent G, Kovac Le Cornu K, Gardner B. How habitual is everyday life? An ecological momentary assessment study. Psychol Health. 2025 Sep 18:1-26. doi: 10.1080/08870446.2025.2561149. Epub ahead of print. PMID: 40965419.
• Soon CS, Brass M, Heinze HJ, Haynes JD. Unconscious determinants of free decisions in the human brain. Nat Neurosci. 2008 May;11(5):543-5. doi: 10.1038/nn.2112. Epub 2008 Apr 13. PMID: 18408715.