Najstarsza na świecie mapa nieba może mieć 2300 lat. Budzi to kontrowersje
Najstarsza na świecie mapa nieba mogła zostać wykonana w Chinach jeszcze w starożytności. Mapa gwiazd ma 2300 lat i zdaniem tamtejszych badaczy jest najwcześniejszym takim dokumentem w historii. Jej autorstwo przypisywane jest Shi Shenowi, chińskiemu astronomowi żyjącemu w IV wieku p.n.e. W obliczeniu wieku pomogła sztuczna inteligencja. Niektórzy jednak podważają te wyniki.
Spis treści:
Mapa nieba sprzed 2300 lat może być najstarsza na świecie
Badacze z Chińskich Narodowych Obserwatoriów Astronomicznych przeanalizowali dokument znany jako "Podręcznik Gwiazdowy Mistrza Shi" (chin. Gan Shi Xingjing). Mimo że jego autorstwo tradycyjnie przypisywane jest starożytnym astronomom, to uważa się, że skompilował je Ma Xian około roku 579 n.e. Jest to prawdopodobnie najstarsza znana mapa gwiazd w Chinach, ale czy również na świecie?
Naukowcy do zbadania wieku dokumentu użyli techniki znanej jako uogólniona transformacja Hougha (ang. Generalised Hough Transform - GHT), wspomagając się sztuczną inteligencją, a konkretnie jej umiejętnością przetwarzania i wnioskowania w oparciu o materiał graficzny (ang. computer vision), aby znaleźć różnice między podobnymi obrazami. Wyliczyli oni, że mapa została stworzona w 355 roku p.n.e., czyli 250 lat wcześniej, niż do tej pory sądzili. Następnie miała być zaktualizowana około 125 roku n.e.
Gdyby tak faktycznie było, "Podręcznik Gwiazdowy Mistrza Shi" wyprzedzałby mapę nieba opracowaną przez greckiego astronoma Hipparchosa z Nikei o 200 lat. Nie wszyscy eksperci są jednak co do tego przekonani.
Kiedy powstała mapa gwiazd? Da się to obliczyć
Skąd wiadomo, kiedy powstała mapa nieba? Można to obliczyć. Układ gwiazd widziany z Ziemi zmienia się z upływem czasu. Drobne zachwiania osi obrotowej Ziemi oraz własne ruchy gwiazd sprawiają, że przez na przestrzeni wieków nocne niebo jawiło się różnie ówczesnym obserwatorom. Stąd też różnice w mapach gwiazd pochodzących z różnych okresów.
Autorzy nowego badania tłumaczą jednak, że różnice między widokiem nieba sprzed 2300 lat a tym ujętym w "Podręczniku" wynikają z błędów w kopiowaniu i częściowych aktualizacji. Inni wskazują, że instrumenty astronomiczne wykorzystane do obserwacji były odchylone o jeden stopień. Mogłoby to wyjaśniać rozbieżności, jednak wymaga to dalszych badań.
Obecnie za najstarszy, kompletny atlas gwiazd uważa się mapę nieba z Dunhuang, która powstała w okresie 649-684 r. n.e. Przedstawia ona ponad 1300 gwiazd. To również dzieło chińskich astronomów.
Ludzie malowali nocne niebo już w prehistorii
Pozostaje jeszcze pytanie, co tak naprawdę można uznać za mapę gwiazd. Jeśli przyjąć szerszą definicję, to mapy nieba powstawały już w prehistorii. Najstarszy taki artefakt odkryto w Niemczech w 1979 roku. To kieł mamuta sprzed 32,5 tysiąca lat, na którym wyryto schemat przypominający konstelację Oriona. Z kolei malowidła naskalne w jaskiniach w Lascaux we Francji przedstawiać mogą Plejady. Mogły one powstać 33-10 tys. lat temu.
Inne prehistoryczne malowidła przypominające układy gwiazd odkryto jeszcze w jaskiniach El Castillo w Hiszpanii oraz La Tête du Lion we Francji. Z kolei w Kaszmirze w Indiach odkryto rysunek sprzed 5000 lat, który mógł być pierwszym przedstawieniem supernowej w historii. Bardziej złożone mapy nieba sporządzano już w starożytności. Tworzyli je egipscy oraz babilońscy astronomowie w II w. p.n.e.
"Podręcznik Gwiazdowy Mistrza Shi" jest jednym z wielu dokumentów, których autorstwo przypisywane jest znacznie wcześniej żyjącym postaciom, niż wskazywałyby na to późniejsze badania. Przykładem jest "Corpus Hermeticum", zbiór traktatów przypisywanych antycznemu bóstwu synkretycznemu, legendarnemu Hermesowi Trismegistosowi. W rzeczywistości jednak zostały one najpewniej napisane w okresie 100-300 r. n.e. przez greckich autorów, a następnie skompilowane w średniowieczu.
Źródło: He, Boliang & Zhao, Yongheng. (2025). Determining the observational epoch of the Shi's star catalog using the generalized Hough transform method. 10.48550/arXiv.2504.02186.
